Wat betekent een escalatie van het conflict tussen Rusland en Oekraïne voor de Nederlandse economie?

De spanningen tussen Rusland en het Westen zijn de afgelopen weken sterk opgelopen. President Poetin heeft meer dan honderdduizend militairen gemobiliseerd aan de grens met Oekraïne en gedreigd het land binnen te vallen wanneer Brussel en Washington bepaalde eisen niet inwilligen. Een escalatie van het conflict kan verstrekkende gevolgen hebben op de financiële markten, voor de handel en voor de geopolitieke verhoudingen, zoals we in de Engelstalige studie 'The Ukraine Metacrisis' beschreven. In deze special schetsen we de risico’s voor de Nederlandse economie als het conflict verder escaleert.

Oekraïne is al decennialang de splijtzwam in de politieke spanningen tussen het Westen en Rusland. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) zich steeds verder uitgebreid naar het Oosten. Moskou ziet Oekraïne als belangrijke buffer tegen een mogelijke invasie vanuit het westen, iets wat het land in het verleden vaker heeft meegemaakt. Ook bestaan tussen Oekraïne en Rusland sterke historische en culturele banden. Hoewel lidmaatschap van de NAVO van Oekraïne momenteel helemaal niet speelt, wil Poetin harde garanties dat Oekraïne er nooit lid van zal worden.

De gevolgen voor de Nederlandse economie hangen af van in hoeverre de situatie escaleert. Mocht Rusland Oekraïne daadwerkelijk binnenvallen, dan komen de VS en de EU ongetwijfeld met een tegenreactie. Dat kan militair zijn, maar ook in de vorm van economische sancties. De vormgeving van sancties zullen mede bepalen wat de gevolgen zijn voor de Nederlandse economie. Er kan bijvoorbeeld worden besloten dat Nederland niet meer met Rusland mag handelen in bepaalde goederen. Rusland kan vervolgens kiezen om bepaalde goederen niet meer aan Westerse landen te leveren. En in het geval van een (gedeeltelijke) annexatie kunnen ook de handelsstromen tussen Nederland en Oekraïne in het gedrang komen.

Zowel het sanctiepakket vanuit het Westen als de tegenreactie van Rusland kan Nederland rechtstreeks raken, maar ook indirect. Vanwege de dominante positie op bepaalde grondstoffenmarkten van Rusland en ook Oekraïne kunnen er tekorten op de wereldmarkt ontstaan, waardoor de prijzen van grondstoffen en intermediaire goederen stijgen. Dit kan ervoor zorgen dat ook onze handel met andere landen duurder wordt.

Het is dus belangrijk om te kijken wat en hoeveel we met Rusland en Oekraïne verhandelen. Ook is het belangrijk de effecten in kaart te brengen van eerdere vergelijkbare situaties, meer specifiek de annexatie van de Krim - een Oekraïens schiereiland - in 2014. Ook toen stelden de VS en Europa een breed pakket aan economische sancties tegen Rusland in.

Tot slot gaat internationaal zakendoen verder dan alleen handel met elkaar drijven. Bedrijven kunnen bijvoorbeeld ook een productiefaciliteit in een ander land opzetten om te profiteren van lokale productiefactoren, kennis of omdat ze dan dichter bij de afzetmarkt zitten. Een verstoorde relatie heeft ook een negatief effect op deze investeringen. Een productiefaciliteit in het buitenland kan dan bijvoorbeeld lastiger aan bepaalde grondstoffen komen. Of andersom: wat in een productiefaciliteit in het buitenland wordt geproduceerd, kan niet meer worden ingevoerd in eigen land.

Het Westen en Rusland stonden in 2014 ook lijnrecht tegenover elkaar nadat Rusland de Krim had geannexeerd. De Amerikaanse en Europese sancties die hierop volgden, hebben duidelijk hun weerslag gehad op de handel met Rusland. In figuur 1 zien we de export van Nederland naar Rusland over de tijd. Tijdens de financiële crisis begon de totale export te dalen, waarna hij weer redelijk herstelde. Er is vlak voor 2014 ook nog een sterke opleving in de export zichtbaar, wat kan wijzen op voorraadvorming als voorbereiding op een crisis. De Nederlandse export naar Rusland halveerde bijna na 2014 en stabiliseerde rond 2018 op een lager niveau dan voor de annexatie. Dit is niet geheel onlogisch, want de sancties zijn nog steeds van kracht.

De macro-economische impact van de forse daling van de export naar Rusland was beperkt. Het Russische aandeel in de totale Nederlandse goederenexport is met 1,2 procent niet groot.[1] We exporteren vooral allerlei soorten machines (tabel 1, kolom 2). Rusland is echter voor geen enkele productcategorie in tabel 1 een belangrijke afzetmarkt. Om dit te verduidelijken: de Nederlandse export naar Rusland bestaat voor een kwart uit machines, maar de Russische markt beslaat slechts 1,2 procent van de totale Nederlandse export van machines.

[1] Het gedeelte van de Nederlandse goederenexport dat naar Oekraïne gaat is met ongeveer 0,2 procent nog kleiner.

Als we iets verder inzoomen op de individuele categorieën in tabel 1, dan zien we dat ook de uitvoer van machines en landbouwproducten aanzienlijk terugliep als gevolg van de Europese sancties (figuur 2). In de categorie landbouwproducten vinden we overigens vooral veel fruit en babyvoeding terug. Met name de export van bloemen domineert de categorie ruwe plantaardige materialen. In de categorie landvoertuigen zitten vooral vrachtwagenonderdelen.

Nieuwe internationale sancties als gevolg van het huidige conflict met Oekraïne zouden Nederlandse exporteurs ook indirect kunnen raken, doordat sommige Nederlandse bedrijven leveren aan buitenlandse exporteurs die handelen met Rusland. Rusland importeerde in 2020 veel computers en onderdelen daarvan, telefoons, onderdelen voor tractoren en auto’s.

Hoewel het niet duidelijk is hoe sterk Rusland uiteindelijk afhankelijk is van Nederlandse bedrijven via indirecte handelsstromen, kunnen we wel stellen dat Nederland één belangrijk onderdeel van computers, telefoons, tractoren en auto’s maakt en dat zijn halfgeleiders of machines om halfgeleiders te maken.

Van alles wat Nederland uit het buitenland aan goederen importeert, komt ongeveer 3,5 procent uit Rusland. Dat is in totaal niet veel, maar voor sommige goederen is Rusland onze hoofdleverancier. Nederland haalt vooral veel olieproducten, metalen en gas uit Rusland (tabel 2).

Het aandeel van Rusland in de totale invoer van olie, gas en kolen is aanzienlijk. Circa 37 procent van alle kolen die ons land binnenkomen, komt rechtstreeks uit Rusland. En bijna een kwart van de olieproducten en 19 procent van het gas dat Nederland importeert, is direct te herleiden als Russisch.

Wanneer we de invoer vanuit aangrenzende landen niet meetellen, dan liggen die percentages nog hoger. Een flink deel van de olieproducten en het gas dat we uit bijvoorbeeld België en Duitsland importeren komt ook uit Rusland. Tellen we de importen uit deze landen niet mee, dan komen we zelfs uit op 36 procent van onze totale olie-invoer en 24 procent van onze totale gasinvoer. Daarmee is Rusland verreweg onze grootste olieleverancier en de op een na grootste gasleverancier, na de Verenigde Staten.

Rusland kan als vergelding voor eventuele Westerse sancties besluiten de gaskraan naar Europa dicht te draaien. Hoewel leveringszekerheid hierdoor niet direct in het gedrang hoeft te komen, heeft dit uiteraard wel invloed op de gasprijzen. Het gasaanbod wordt simpelweg beperkt en Europa moet op zoek naar alternatieve leveranciers. Die zijn er wel, maar dat brengt ook de nodige uitdagingen met zich mee. Het is maar de vraag hoe kostenefficiënt andere landen op korte termijn hun gasleveringen aan Europa kunnen opschroeven. Amerikaans gas is sowieso veel lastiger op locatie te krijgen. Dit moet namelijk per schip worden vervoerd terwijl het gas uit Rusland via een pijpleiding komt, wat een stuk goedkoper is. Gasprijzen en daarmee energieprijzen stijgen dan nog verder. Dit raakt zowel bedrijven als huishoudens.

Naast olie en gas haalt Nederland momenteel ook andere grondstoffen uit Rusland. Bijvoorbeeld circa 37 procent van onze nikkelimport komt rechtstreeks uit Rusland. Als Rusland deze uitvoer stopzet, wordt Nederland dus rechtstreeks geraakt. Maar ook de aanvoer van goederen uit Oekraïne kan door een escalatie in het gedrang komen. Uit Oekraïne halen we vooral maïs en zonnebloemolie. In 2020 kwam om en nabij 60 procent van de totale maïsimport en 70 procent van alle import van zonnebloemolie uit Oekraïne.

Verder zijn Rusland en Oekraïne op behoorlijk wat grondstoffenmarkten marktleider of op z’n minst een belangrijke speler. Voor metalen als nikkel en palladium - onder andere gebruikt als katalysator of geleider in auto’s - is Rusland verantwoordelijk voor bijna 50 procent van de wereldwijde uitvoer. Ook bedraagt de Russische export van aluminimum grofweg 25 procent van het wereldwijde totaal. Verder neemt het land een flink gedeelte van de kunstmestexport voor zijn rekening. Tot slot komt 30 procent van de wereldwijde graan- en gerstexport uit Rusland en Oekraïne.

Nederland kan daarom ook indirect worden geraakt. Weliswaar importeren we maar relatief kleine volumes graan direct uit Rusland en Oekraïne, maar de graanprijzen kunnen wel flink oplopen als andere landen worden afgesloten van Oekraïens graan en zich daardoor moeten wenden tot onze huidige leveranciers. Dat geldt overigens niet alleen voor graan, maar voor alle grondstoffen waarin Rusland en Oekraïne een belangrijke positie hebben op de wereldmarkt en waarvan wij netto-importeur zijn

Mocht Rusland de duimschroeven aandraaien in de toelevering van belangrijke grondstoffen, dan zouden Nederlandse bedrijven dus te maken kunnen krijgen met hogere inkoopkosten van zowel gas als andere grondstoffen. Dit terwijl de productenprijzen de afgelopen tijd al aanzienlijk zijn gestegen (figuur 3). Hoge kosten zullen producenten op een gegeven moment deels moeten doorberekenen aan de consument, iets wat we op dit moment ook al zien gebeuren als gevolg van de huidige verstoringen in de toeleveringsketens.

Naast het verstoren van de directe handelsrelatie tussen Nederland en Rusland kan escalatie van de Oekraïense crisis de Nederlandse economie raken via de investeringen die Nederland in Rusland heeft en andersom.

Nederland had in 2020 ruim 2.800 miljard euro aan buitenlandse investeringen (exclusief investeringen in bijzondere financiële instellingen) uitstaan, waarvan 0,9 procent (omgerekend 25,2 miljard euro) in Rusland.[2] Een flink bedrag, maar slechts een beperkt gedeelte van de totale positie. Rusland heeft in Nederland een bescheiden negatieve investeringspositie van 1,05 miljard. Dit betekent dat Nederlandse dochters meer hebben geïnvesteerd in Russische moederbedrijven dan andersom.

Een escalatie van het conflict zou dus kunnen betekenen dat sommige Nederlandse bedrijven niet meer bij hun investeringen in Rusland kunnen komen door beperkingen in de handelsstromen, zoals we bespraken onder het kopje ‘economische mechanismes’. Een Nederlandse productiefaciliteit in Rusland kan dan bijvoorbeeld lastiger aan bepaalde grondstoffen komen die vanuit een Westers land naar Rusland gaan. Of andersom: wat in een productiefaciliteit in Rusland wordt geproduceerd, kan lastiger worden ingevoerd in Nederland. Maar we kunnen concluderen dat de impact hiervan op macroniveau klein zal zijn.

[2] Over de investeringpositie in Oekraïne publiceert de Nederlandsche Bank helaas geen data.

De huidige spanningen tussen het Westen en Rusland moeten eigenlijk worden geplaatst in een breder perspectief (zie ook paragraaf 2 van dit artikel). Dit is uitgebreid beschreven in de Engelstalige studie 'The Ukraine Metacrisis'. We zien al tijden lang tekenen van een verschuiving van de geopolitieke machtsverhoudingen, waarbij de Amerikaanse hegemonie afbrokkelt en een nieuwe wereldorde aan het ontstaan is met meer grote spelers, zoals China. Dit zorgt ook voor nieuwe handelsblokken, waarbij Europa op een aantal terreinen buitenspel kan komen te staan. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor toeleveringsketens van bedrijven, zorgen voor kleinere exportmarkten, beperkte toegang tot grondstoffen en intermediaire goederen uit rivaliserende handelsblokken en een verbod op export van strategisch belangrijke producten, zoals hightechproducten. Met deze ontwikkelingen zullen internationaal opererende ondernemers in toenemende mate rekening moeten houden.

Speciale dank gaat uit naar de auteurs van de eerder gepubliceerde Engelstalige studie 'The Ukraine Metacrisis', Vito Martielli en Harry Smit voor hun toevoegingen.