Succesvolle digitalisering vraagt om aandacht voor technologie én bedrijfsvoering

Digitalisering wordt vaak neergezet als een ontwikkeling met veel potentie voor het bedrijfsleven. Volgens sommigen is er zelfs sprake van een Vierde Industriële Revolutie.[1] Digitalisering gaat daarbij verder dan het simpelweg omzetten van analoge naar digitale gegevens. Zij behelst het geheel aan veranderingen in het verdienmodel van bedrijven waarmee zij aan de hand van nieuwe digitale technologieën zowel het concurrentievermogen als de reikwijdte van bedrijfsactiviteiten oprekken.[2] Digitalisering kan kostenreductie opleveren in het primaire productieproces; denk aan hoogwaardigere machines die nauwkeuriger, sneller en betrouwbaarder kunnen produceren. Maar digitalisering kan ook het klantcontact versterken; denk aan snellere, meer frequente en meer accurate terugkoppeling van (veranderende) eisen die klanten aan producten stellen via digitale technologieën.

[1] Schwab, K. (2016). he Fourth Industrial Revolution: What it Means, How to Respond. Gedownload via: The Fourth Industrial Revolution: what it means and how to respond | World Economic Forum (weforum.org).

[2] Westerman, G., Calméjane, C., Bonnet, D., Ferraris, P., & McAfee, A. (2011). Digital Transformation: A roadmap for billion-dollar organizations. MIT Center for digital business and Capgemini Consulting, 1, 1-68.

Toch staat digitalisering bij lang niet alle bedrijven bovenaan de agenda. Uit een door ons afgenomen enquête onder meer dan 1.500 bedrijven in Nederland blijkt dat slechts 40 procent van het Nederlandse bedrijfsleven aangeeft in hoge of zeer hoge mate te streven naar digitalisering. Wat zijn de kenmerken van bedrijven die streven naar digitalisering? En, belangrijker nog, wat levert digitalisering deze bedrijven op? In deze publicatie gaan we in op deze en hieraan gerelateerde vragen (zie appendix voor onderzoeksverantwoording).

Waarom zou je als bedrijf überhaupt inzetten op digitalisering? Wat geldt voor innovatie in algemene zin (box 1), geldt ook voor digitalisering: bedrijven gaan ermee aan de slag, niet omdat er nou eenmaal nieuwe technologie voorhanden is, maar omdat deze een klantbehoefte invult. Nu is het niet altijd eenvoudig om de business case voor digitalisering hard te maken: de kosten gaan nou eenmaal voor de baten uit; baten die bovendien op voorhand vaak onzeker zijn. Wel zien we dat voor bedrijven die nadrukkelijk inzetten op digitalisering de kans groter is dat ze de afgelopen drie jaar zijn gegroeid in omzet dan voor bedrijven die niet inzetten op digitalisering (figuur 1).

Ondanks de grotere kans op omzetgroei streeft lang niet ieder bedrijf nadrukkelijk naar digitalisering. Op de vraag in hoeverre het bedrijf streeft naar digitalisering van werkprocessen geeft slechts 40 procent van de ondervraagde bedrijven aan dit in hoge of zeer hoge mate te doen. Daarbij zien we grote verschillen tussen sectoren (figuur 3). Zo geeft in de informatie- en communicatiesector meer dan 65 procent van de bedrijven aan in hoge tot zeer hoge mate in te zetten op digitalisering, terwijl dit percentage in de bouw en de horeca de 25 procent nauwelijks overschrijdt. Los van sectorale verschillen zien we ook dat grote bedrijven over het algemeen meer geneigd zijn te digitaliseren dan kleinere bedrijven (figuur 4). Mogelijk heeft dit te maken met schaalvoordelen die verbonden kunnen zijn aan de adoptie van nieuwe digitale technologieën. Zo zijn er binnen grote bedrijven meer benodigde kennis, middelen en mensen aanwezig om bijvoorbeeld data-gedreven te kunnen werken.[3]

[3] Zie bijvoorbeeld ook: Groenewegen, J., en S. Hardeman (2019). Adoptie data-gedreven besluitvorming belemmerd door matig personeelsmanagement, Me Judice, 29 november 2019.

Zoals iedere innovatie (zie box 2) kan digitalisering van werkprocessen andere kennis en vaardigheden van werknemers vragen dan in het verleden. Denk bijvoorbeeld aan een verschuiving van handmatig lopende-band-werk naar het inzetten en programmeren van robots. Wat opvalt, is dat het percentage werknemers met een hogeschool- of universiteitsachtergrond doorgaans aanzienlijk hoger is binnen bedrijven die wél nadrukkelijk streven naar digitalisering dan binnen bedrijven die niét zozeer streven naar digitalisering (figuur 5). En niet alleen de opleidingsachtergrond van werknemers verschilt, bedrijven die inzetten op digitalisering geven hun werknemers doorgaans ook meer tijd voor training en opleiding (figuur 6).

Digitalisering vraagt niet alleen iets van werknemers, maar mogelijk ook van de organisatie als geheel. Nieuwe digitale technologieën maken het in beginsel mogelijk om informatiestromen van binnen en buiten de eigen organisatie sneller te ontsluiten en daarmee productiemiddelen (arbeid, machines, grondstoffen) effectiever én efficiënter in te zetten. Daarbij helpt het wanneer er binnen de onderneming duidelijk zicht is op de wijze waarop informatie en productiemiddelen door het bedrijf stromen.[4]

Om organisatiekwaliteit te meten, hebben we de geënquêteerde bedrijven zeven vragen voorgelegd over hun doelen-, prestatie- en personeelsmanagement.[5] We zijn daarbij ingegaan op de vraag of bedrijven naast de korte termijn ook oog hebben voor de langere termijn, of hun doelen ambitieus en tegelijkertijd realistisch zijn, of bedrijven problemen structureel en met een vooruitziende blik oplossen, of zij de voortgang op prestaties systematisch bijhouden en frequent bespreken, of zij snel ingrijpen wanneer werknemers niet goed op hun plek zitten en of zij werknemers belonen voor geleverde prestaties in plaats van dat ze bijvoorbeeld op basis van persoonlijke relaties promotie maken binnen het bedrijf. Door de antwoorden op deze vragen te normaliseren en te middelen, komen we tot één integrale score van gestructureerde managementpraktijken.

[4] McAfee, A., & Brynjolfsson, E. (2012). Big data: the management revolution. Harvard Business Review, Oktober 2012: 3-8.

[5] De hier gemeten managementpraktijken zijn afgeleid van Bloom et al. (2019). Zie: Bloom, N., E. Brynjolfsson, L. Foster et al. (2019) What drives differences in management practices? The American Economic Review, 109(5), 1648–1683.

Figuur 8 laat zien dat er een duidelijke samenhang bestaat tussen de mate waarin bedrijven beschikken over goede managementpraktijken en de mate waarin zij inzetten op digitalisering. Bedrijven die inzetten op digitalisering beschikken over significant betere managementpraktijken, ook wanneer we in onze analyses rekening houden met bijvoorbeeld de omvang van bedrijven en de sector waarin ze opereren. En dat niet alleen: bedrijven die de afgelopen drie jaar omzetgroei hebben geboekt, beschikken over het algemeen over een hoger niveau van managementpraktijken dan bedrijven die in omzet stabiel zijn gebleven of hun omzet achteruit hebben zien gaan (figuur 9). Niet geheel verrassend wellicht: ongeacht de vraag of een bedrijf aan de slag gaat met digitalisering is iedere onderneming gebaat bij goed management. Wel kan digitalisering daar bovenop een effectief en efficiënt instrument zijn om de eigen organisatie – inclusief de relatie met klanten – vorm te geven.

Digitalisering biedt bedrijven veel mogelijkheden om hun verdienmodel toekomstbestendig te maken. Uit onze enquête onder een representatieve groep Nederlandse bedrijven blijkt bovendien dat bedrijven die nadrukkelijk streven naar digitalisering een grotere kans hebben omzetgroei te boeken. Dat betekent niet dat digitalisering wijdverbreid is binnen het Nederlandse bedrijfsleven. Integendeel, slechts 40 procent van de Nederlandse bedrijven geeft aan nadrukkelijk te streven naar digitalisering. Bedrijven die wel nadrukkelijk inzetten op digitalisering, onderscheiden zich met hun bedrijfsvoering: ze besteden meer aandacht aan training van werknemers en beschikken doorgaans over betere managementpraktijken. En goed management lijkt niet alleen een voorwaarde te vormen voor digitalisering, maar draagt ook zelf bij aan betere bedrijfsprestaties.

Dit alles laat vooral zien dat het bij digitalisering om meer gaat dan alleen de nieuwe technologieën die vaak onder de aandacht worden gebracht, zoals Artificial Intelligence, Robots en Internet of Things. In plaats van een nieuwe technologie is de marktvraag voor bedrijven doorgaans leidend om met innovatie als digitalisering aan de slag te gaan. Maar ook is aandacht voor de bedrijfsvoering onontbeerlijk om digitalisering een plek te geven in het bedrijf. Met name de kennis en vaardigheden van werknemers en de kwaliteit van de eigen organisatie lijken doorslaggevend te zijn voor digitalisering.

Bedrijven doen er dus goed aan actief te blijven werken aan hun bedrijfsvoering. En hier kunnen ze best wat hulp bij gebruiken. Temeer omdat uit eerder onderzoek blijkt dat bedrijven vaak zelf niet goed weten hoe hun organisatie ervoor staat. Daarom pleiten we voor een Marshallplan voor management. In het oorspronkelijke Marshallplan werd eind jaren veertig niet alleen substantieel geïnvesteerd in bijvoorbeeld technologie, maar ook in beter management bij bedrijven. Het effect van nieuwe technologie was toen het grootst wanneer gelijktijdig ook moderne managementpraktijken waren aangeleerd. Hier is een sterke parallel te trekken met de digitalisering van het Nederlandse bedrijfsleven. Verspreiding van managementkennis over ‘wat werkt op het gebied van digitalisering’, bijvoorbeeld door het bedrijfsleven samen te brengen, helpt ondernemingen te leren innoveren met nieuwe (digitale) technologieën.

De in dit onderzoek gepresenteerde onderzoeksgegevens zijn afkomstig uit twee enquêtes. Eén enquête is afgenomen onder een representatieve steekproef van 1.509 bedrijven in Nederland. Deze bedrijven zijn afkomstig uit alle sectoren en regio’s. Het betreft zowel het microbedrijf (1-9 werknemers), kleinbedrijf (10-49 werknemers), middenbedrijf (50-249 werknemers) als het grootbedrijf (250 werknemers en meer). De analyses gepresenteerd in de hoofdtekst van deze publicatie hebben betrekking op deze eerste enquête.

De andere enquête is afgenomen onder 464 industriebedrijven in Nederland. Ook hier gaat het om zowel het micro-, klein-, midden- als grootbedrijf. En ook hier zijn bedrijven weer afkomstig uit alle Nederlandse regio’s. Daar waar de eerste enquête vooral ingaat op digitalisering, gaat de tweede enquête in op innovatie in brede zin.

Mede-auteurs: Niels Snoep, Themamanager Innovatie
en Mark van Kampen, Sectorspecialist Digital & Tech