Hoe kwetsbaar is de Nederlandse economie voor Russische sancties

Co-auteur: Tim Legierse

De problemen in Oekraïne tussen het prowesterse regime in Kiev en de door Rusland gesteunde separatisten in het oosten van het land hebben tot een aanmerkelijke verkilling in de verhouding tussen Rusland en de EU geleid. De annexatie van de Krim door Rusland en de voortdurende steun van Rusland voor pro-Russische separatisten in het oosten van Oekraïne hebben de Verenigde Staten en de Europese Unie er in een eerder stadium reeds toe bewogen sancties op te leggen. De Europese Unie heeft hierbij, gelet op de hechte handelsbetrekkingen van een aantal EU landen met Rusland, tot nu toe voor een voorzichtige aanpak gekozen. Als gevolg van het incident met Malaysia Airlines vlucht MH17 is de bereidwilligheid van de EU om strengere sancties tegen Rusland aan te nemen aanmerkelijk toegenomen. Ook ons land maakt zich in internationaal verband sterk voor strengere sancties tegen Rusland.

Inmiddels hebben de EU en de VS een pakket sancties tegen Rusland afgekondigd, vooral gericht op de financiële sector. Tevens wordt een wapenembargo van kracht en komen er beperkingen op de overdracht van geavanceerde technologie. Nu er door de EU sancties tegen Rusland worden ingesteld is de kans reëel dat hat Rusland hier maatregelen tegenover zal stellen. Voorbeelden van sancties zijn wapenembargo’s, reis- en visumrestricties, een verbod op de import of export van alle of specifieke goederen naar, en beperkingen aan het betalingsverkeer met Rusland (bijvoorbeeld een verbod op het verstrekken of het terugbetalen van kredieten).

In deze special brengen wij de economische relaties tussen Nederland en Rusland beknopt in kaart. Dit vooral met het doel om de volgende vragen te beantwoorden: Waar is ons land (en welke sectoren zijn) relatief kwetsbaar voor sancties en wat kunnen ondernemers er tegen doen?

Wij gaan dus niet in op de situatie waarin Nederland eenzijdig sancties tegen Rusland instelt. Ons land zal met het instellen van sancties tegen Rusland naar verwachting blijven optrekken in internationaal, m.n. Europees verband. Zou ons land verder gaan dan de rest van de EU dan zou dat onze eigen economie schaden, maar Rusland nauwelijks raken. Dat land kan dan immers eenvoudig uitwijken naar andere handelspartners.

Rusland is geen echt grote handelspartner van ons land. In 2013 ging 1,6% van onze goederenuitvoer naar Rusland. Als oorsprong van import is het land met meer dan 5% aanmerkelijk belangrijker. De handel tussen Nederland en Rusland is de afgelopen decennia wel spectaculair gegroeid. Zowel de uitvoer naar als de invoer vanuit Rusland is sinds de eeuwwisseling fors gestegen. Wel is het zo dat de toename van de invoer veel hoger heeft gelegen dan die van de uitvoer. Daardoor heeft ons land per saldo een fors bilateraal handelstekort met Rusland (figuur 1).

De toename van de invoer is vooral het gevolg van een snelle stijging van de leveranties van energie vanuit Rusland. Hierbij is met name de invoer van olie scherp gestegen. Ook de import van gas is substantieel, maar veel kleiner dan de olie-import (<10%) (figuur 2). Afgezien van energie importeert ons land vrijwel niets uit Rusland. De invoer vanuit Rusland is al met al zeer eenzijdig van samenstelling.

Voor de Nederlandse economie als geheel is Rusland dus geen bijzonder belangrijke afzetmarkt. De totale uitvoer bedroeg in 2013 een kleine 7 miljard euro, zoals gezegd 1,6% van onze totale goederenuitvoer. De grootste categorie bestaat uit machines en vervoersmiddelen (circa 3,2 miljard euro) gevolgd door chemische producten (1,1 miljard). De uitvoer van voedingsmiddelen is eveneens substantieel met circa 1 miljard euro. Binnen deze categorie zijn zuivel (300 miljoen), groente en fruit (180 miljoen) en bereide voedingsmiddelen (130 miljoen) de grootste subcategorieën (zie figuur 2).

Merk overigens op dat de Nederlandse export van agrarische producten voor het overgrote deel in Nederland zelf zijn gefabriceerd. De uitvoer van machines e.d. zal waarschijnlijk een aanmerkelijk hogere invoerquote hebben en dus per saldo minder bijdragen aan het Nederlandse Bruto Binnenlands Product. Doorvoerhandel zit niet in deze cijfers inbegrepen.

Het belang van de uitvoer naar Rusland in het totaal kan per sector echter sterk uiteenlopen. Dit is geïllustreerd in figuur 4. Over de hele linie is het belang van Rusland in onze uitvoer gestegen. Alleen in de categorie ‘dierlijke en plantaardige oliën’ is het belang van Rusland de afgelopen jaren sterk gedaald. Twee categorieën zijn bovengemiddeld sterk op Rusland gericht, te weten ‘machines en vervoersmaterieel’ en ‘niet eetbare grondstoffen’. Voor twee andere categorieën (‘voeding en levende dieren’ en ‘dierlijke en plantaardige oliën’) geldt dit in mindere mate. Voor de andere productcategorieën geldt dat het aandeel in de uitvoer naar Rusland lager ligt dan in het totaal.

De Nederlandse agrarische sector is bovengemiddeld sterk op Rusland gericht. Dit kan worden afgelezen uit figuur 5. Ook deze, meer gedetailleerde grafiek is ontleend aan het CBS, maar volgens een andere indeling opgebouwd. Uit de figuur blijkt dat 4,5% van de Nederlandse uitvoer aan ‘levende’ planten en bloemen naar Rusland gaat. Daarbij ging het in 2012 om een bedrag van bijna 364 miljoen euro. De categorie ‘zaden, zaaigoed en vruchten’ voegt daar nog eens een ruime 100 miljoen euro aan toe.

Ons land voert echter niet alleen goederen naar Rusland uit, maar levert de Russen ook diensten. Van de Nederlandse uitvoer van diensten gaat 1,3 miljard euro naar Rusland. Dat is 1,2% van de totale uitvoer van diensten. Door een gestage toename van de invoer van diensten uit Rusland is de dienstenbalans ongeveer in evenwicht (zie figuur 6).

Tot 2008 vertoonde de uitvoer van diensten een snelle groei, maar sindsdien ligt deze op een lager niveau. De toename van het uitvoeraandeel van diensten naar Rusland van 2003 tot 2008 is te verklaren door een forse groei van de uitvoer van bouwdiensten en de uitvoer van landbouw- en mijnbouwkundige en andere ter plaatse uitgevoerde diensten. Dit is waarschijnlijk te verklaren door de bouw van grote energieproductiefaciliteiten. Het aandeel van de uitvoer van bouwdiensten naar Rusland nam toe van 0,6% in 2004 naar 9,7% in 2008. In 2008 was daar een bedrag van 214 miljoen euro mee gemoeid. Het landbouw- en mijnbouwkundige advies in Rusland bracht dat jaar 336 miljoen euro op (10,6% van de totale uitvoer van dergelijk advies). Sinds 2008 is de uitvoer van de bouw- en adviessector afgenomen. De cijfers over eerdere perioden laten echter wel zien dat deelname aan de ontwikkeling van grote infrastructurele projecten voor bepaalde sectoren en bedrijven relatief belangrijk kan zijn.

De directe investeringen van Nederlandse bedrijven in Rusland zijn na 1996 scherp gestegen. Figuur 7 geeft de standen weer. Na een piek van bijna 12 miljard euro in 2006 is het niveau mede als gevolg van desinvesteringen en waardedalingen weer snel afgenomen tot ruim 4 miljard euro in 2013. De directe investeringen van Nederlandse bedrijven in de Oekraïne zijn relatief bescheiden, maar met ruim 600 miljoen euro zeker substantieel. Er is geen uitsplitsing van de directe investeringen naar sector en/of bedrijfsgrootte beschikbaar. Wel speelt in Rusland de energiesector een belangrijke rol. De Russische directe investeringen in ons land zijn met een kleine 900 miljoen niet onbelangrijk, maar relatief gering.

Als Rusland ons land economisch wil raken kan het dat natuurlijk doen via het stopzetten van energieleveringen en/of het belemmeren van onze uitvoer. Maar Rusland zal in geval van sancties bij voorkeur kiezen voor de opties die in ons land relatief sterk worden gevoeld, maar die de Russen zelf het minste pijn doen. Het stopzetten van energieleveringen van Rusland aan ons land is daarom minder waarschijnlijk. Niet alleen omdat Rusland dat zelf direct in zijn exportinkomsten zal voelen, maar ook omdat ons land indien nodig de energie-invoer vanuit andere delen van de wereld snel kan opvoeren. Het zou Rusland meer schade berokkenen dan dat het ons land raakt.

Anders ligt het natuurlijk bij het opwerpen van belemmeringen van de Nederlandse export naar Rusland. Hier kunnen Russische maatregelen natuurlijk iedere exportcategorie treffen, dus ook de machine en chemische industrie en de diensten van ingenieursbureaus, maar deze goederen en diensten zijn voor Rusland belangrijk. Het land zal daarom in geval van sancties waarschijnlijk vooral belemmeringen opwerpen voor invoer van niet-strategische en zeker luxe goederen. Dat raakt de Russische economie niet of nauwelijks, maar onze exporteurs wel. Dit alles maakt dat in geval van Russische sancties tegen ons land waarschijnlijk vooral de agrarische uitvoer (bloemen, groenten en fruit en in wellicht iets mindere mate zuivel) het zal moeten ontgelden. Dat wordt zoals gezegd in ons land bij de producenten aanmerkelijk harder gevoeld dan dat de Russen er zelf last van hebben. Verder is het natuurlijk zo dat alles wat wij naar Rusland exporteren moet worden getransporteerd. Dit betekent dus dat ook de transportsector door Russische sancties kan worden geraakt. Het belang van transport vanuit Nederland naar Rusland door in ons land gevestigde bedrijven is echter zeer gering. Toch kunnen er (kleine) transportbedrijven zijn die een groot aandeel van hun inkomsten ontlenen aan de handel met Rusland.

Het verleden leert dat Rusland relatief snel naar dergelijke maatregelen grijpt, vaak zonder formele sancties in te stellen. Zo ondervond de Nederlandse uitvoer naar Rusland vorig jaar nog grote hinder van Russische maatregelen in reactie op diplomatieke spanningen. Weliswaar betroffen het toen formeel geen handelssancties, maar ging het om maatregelen die waren ingesteld ‘met het oog op de volksgezondheid’. De gevolgen waren het zelfde: grote vertragingen aan de grens, waar de exportwaar zijn versheid en daarmee haar waarde zienderogen zag verdwijnen.

Als het echt uit de hand loopt, zouden de Russen tot onteigening van investeringen van Nederlandse bedrijven in Rusland kunnen overgaan. Britse media meldden op 25 juli jl. dat Rusland in reactie op de harde taal van de Britse premier Cameron al had gedreigd om activa van Shell en BP te onteigenen. Wij achten een dergelijke stap niet erg waarschijnlijk, omdat het de reputatie van Rusland zelf enorm zou beschadigen. Daarmee zou het land waarschijnlijk voor langere tijd verstoken blijven van directe buitenlandse investeringen en de daarmee samenhangende kennisoverdracht.

Als op korte termijn acute en serieuze wederzijdse sancties worden ingevoerd kan een ondernemer die zaken doet met Rusland natuurlijk maar heel weinig doen om de gevolgen hiervan op te vangen. Gelukkig is het nog niet zover. Het is verstandig om te proberen op voorhand al risico’s te beperken. Zo kan hij, waar mogelijk en van toepassing, besluiten geen leverancierskrediet meer te verstrekken en proberen uitstaande vorderingen te innen. Het is van belang dat ondernemers niet alleen letten op hun directe risico’s in de handel met Rusland, maar ook oog hebben voor de indirecte risico’s. Als een bedrijf zelf niet, maar belangrijke relaties van het bedrijf wel blootstaan aan een hoge mate van ‘Rusland-risico’, dan kan het toch impact ondervinden van de sancties.

Ook kan een exporteur proberen om zijn uitvoer naar Rusland te verzekeren. Wel is het van belang eerst te onderzoeken in hoeverre de transacties onder exportkredietverzekering kunnen worden gebracht en hoe het beleid van de exportkredietverzekeraar is in geval van wederzijdse handelssancties. Cruciaal is dat de exporttransactie zelf niet in strijd is met de sancties die de EU of Nederland op Rusland heeft ingesteld. Details kunnen worden gevonden op de website van Atradius (www.atradius.nl ).

Meer strategisch beschouwd is het voor een exporterende ondernemer verstandig om de internationale activiteiten zo breed mogelijk te spreiden en zeker niet al te sterk afhankelijk te zijn van de Russische markt. Niet alleen omdat de politieke verhouding tussen Rusland en de EU momenteel erg moeizaam is, maar ook omdat Rusland niet echt een groeimarkt is. Het land wordt wel vaak genoemd als een van de BRIC-landen, maar anders dan de andere drie landen in deze groep kan Rusland niet echt als een groeimarkt worden gezien. De politieke situatie, ook intern, is complex. Het groeipotentieel wordt beperkt door de afwezigheid van een dynamisch bedrijfsleven en de bevolking krimpt. Uiteraard is het rijk aan grondstoffen, vooral energie, en beschikt het als afstammeling van de USSR over een omvangrijk en krachtig militair apparaat. Maar een groeimarkt is het dus niet.

Samenvattend kan worden gesteld dat de effecten van eventuele Russische sancties op onze economie als geheel tamelijk beperkt zullen zijn. In bepaalde sectoren, met name in de agrarische sector, zullen Russische sancties echter relatief snel en hard worden gevoeld. Anticiperend op eventuele sancties is terughoudendheid in het zakendoen met Rusland wenselijk. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van exportkredietverzekering. Verder is het voor een ondernemer in algemene zin verstandig niet al te sterk afhankelijk te zijn van de Russische markt.

Dit artikel is geschreven samen met Tim Legierse.