Veronderstelde welvaartskloof tussen stad en platteland geen verklaring voor negatieve sentimenten

Niet zelden veronderstellen mensen dat regionale welvaartsverschillen ten grondslag liggen aan verschillen in sentiment over de richting die een land opgaat.[1] Binnen Nederland gaat het dan vaak over welvaartsverschillen tussen provincies, tussen Randstad en de rest van Nederland en tussen de stad en het platteland. Zo zouden mensen op het platteland en buiten de Randstad minder welvarend zijn dan mensen in respectievelijk de stad en de Randstad, resulterend in een negatievere stemming over de richting die Nederland opgaat. In dit onderzoek weerleggen we deze veronderstelling.

Om na te gaan in hoeverre verschillen in het sentiment van mensen over de richting die Nederland opgaat samenhangt met verschillen in welvaart tussen mensen, gebruiken we een enquête die we het afgelopen jaar hebben afgenomen onder meer dan tienduizend Nederlanders van achttien jaar en ouder. Allereerst valt op dat mensen over het algemeen meer negatief dan positief gestemd zijn over de richting die Nederland opgaat. We concluderen dat welvaartsverschillen tussen mensen inderdaad samenhangen met verschillen in sentiment over de richting die Nederland opgaat, maar hier ligt geen gangbare regionale verklaring aan ten grondslag. Rekening houdend met allerhande kenmerken van mensen zoals hun opleidingsachtergrond en huishoudenssamenstelling vinden we nauwelijks tot geen verschillen in welvaart tussen bijvoorbeeld provincies en tussen mensen binnen en buiten de Randstad. Deze gangbare regionale indelingen zijn te grof om deze verschillen te duiden. En hoewel we verschillen in welvaart en sentiment vinden tussen stad en platteland, gaan deze verschillen de tegengestelde richting op: ondanks dat mensen op het platteland in brede zin welvarender zijn dan mensen in de stad, is de eerste groep mensen negatiever gestemd over de richting die Nederland opgaat dan de laatste groep.

De geografie van het negatieve sentiment over de richting van Nederland heeft dus niet zozeer te maken met regionale welvaartsverschillen. Dit komt vooral doordat welvaartsverschillen binnen Nederland een sociaaleconomische achtergrond hebben: welvaartsverschillen spelen zich af tussen mensen die wel en geen huis bezitten, tussen mensen met en zonder opleidingsachtergrond aan hogeschool of universiteit, tussen mensen zonder en met gezondheidsbeperking, tussen mensen met een hoger en lager inkomen en tussen mensen met en zonder vaste baan. Vaak zien we deze groepen ook oververtegenwoordigd in het negatieve sentiment over de richting die Nederland opgaat. Beleidsmakers zouden er dus goed aan doen om zich met name op deze verschillende groepen te richten. Dergelijk beleid kán een regionale component hebben als groepen oververtegenwoordigd zijn in bepaalde gebieden, maar loopt het risico de plank mis te slaan als beleidsmakers enkel afgaan op de veronderstelling dat welvaartsverschillen zich met name tussen regio’s manifesteren.

Zie bijvoorbeeld: the revenge of places that don’t matter.

Halverwege 2022 vroegen we mensen of het over het algemeen de verkeerde of de goede kant opgaat in Nederland (figuur 1). Het beeld dat hieruit ontstaat, is overwegend negatief: 39 procent gaf aan dat het duidelijk de verkeerde kant opgaat en nog eens 47 procent gaf aan dat het iets meer de verkeerde kant opgaat dan de goede kant. In totaal was dus zo’n 86 procent van de Nederlanders, gewogen naar geslacht, leeftijd en opleidingsachtergrond, overwegend negatief over de richting die Nederland opgaat. Slechts 1 procent van de Nederlanders gaf aan dat het duidelijk de goede kant opgaat.

Het algehele negatieve sentiment verschilt wel tussen regio’s. Figuur 2 geeft de woonplaats van de respondenten uit de enquête en hun antwoord op de vraag hoe ze tegenover de richting die Nederland opgaat aankijken weer (box 1). Respondenten in de provincies Drenthe, Zeeland en (grote delen van) Friesland, Flevoland en Limburg zijn over het algemeen vaker negatief gestemd. Toch zien we vooral ook binnen provincies verschillen. Amsterdam en Tilburg vallen op als plekken waarbinnen het aandeel respondenten die negatief gestemd zijn over de richting van Nederland relatief klein is. Hieruit volgt niet zozeer een onderscheid tussen mensen binnen en buiten de randstad, maar we zien wel dat mensen in steden (inclusief steden buiten de randstad) over het algemeen iets minder negatief gestemd zijn over de richting die Nederland opgaat dan mensen in meer landelijke gebieden.

Het sentiment van mensen over de richting die Nederland opgaat, hangt samen met hun ervaren brede welvaart (box 2). Mensen die minder welvaart ervaren, zijn geneigd de richting die Nederland opgaat negatiever te beoordelen (figuur 3). Ook wanneer we rekening houden met andere kenmerken van mensen, zoals geslacht, opleidingsachtergrond en inkomen, blijft deze relatie overeind staan. Tegelijkertijd is duidelijk dat verschillen in brede welvaart tussen mensen niet de volledige verklaring vormen voor verschillen in hoe zij denken over de richting die Nederland opgaat. Los van de huidige positie die mensen innemen op de welvaartsladder, spelen andere factoren een rol bij het verklaren van het negatieve sentiment van mensen; denk daarbij bijvoorbeeld aan de verwachtingen die mensen hebben over hun toekomstige positie op de welvaartsladder en de onzekerheid die ze daarbij ervaren.

Net als voor het negatieve sentiment over de richting die Nederland opgaat, ontstaat ook voor brede welvaart een divers regionaal beeld als we de enquête-antwoorden van respondenten over de kaart van Nederland uitsmeren (figuur 5). Dit beeld sluit alleen niet tot nauwelijks aan op het regionale beeld van het negatieve sentiment over de richting die Nederland opgaat. Bovendien is de regionale verdeling van brede welvaart erg afhankelijk van de onderliggende dimensie waarnaar je kijkt (box 3).

Opvallend is dat er nauwelijks generieke verschillen in ervaren brede welvaart bestaan tussen provincies (figuur 6). Drenthe en Friesland behoren samen met Zuid-Holland weliswaar tot de drie provincies met gemiddeld genomen de laagste ervaren brede welvaart, maar deze verschillen zijn ten opzichte van de meeste andere provincies niet statistisch significant. De provincies Utrecht en Flevoland leiden de ranglijst van ervaren brede welvaart, terwijl het sentiment in grote delen van die laatste provincie negatiever gestemd is.

Ook als we de brede welvaart die mensen ervaren in de Randstad afzetten tegen de brede welvaart die mensen buiten de Randstad ervaren, observeren we geen statistisch significante verschillen. Buiten de Randstad ervaren mensen gemiddeld genomen zelfs een iets hogere brede welvaart, maar het verschil met mensen in de Randstad is dus niet statistisch significant.

Het enige verschil dat regionaal gezien standhoudt, is dat tussen mensen op het platteland en in de stad. Opvallend hierbij is echter wel dat niet de mensen in steden, maar de mensen op het platteland juist een hogere brede welvaart ervaren. Met name op het vlak van milieu, veiligheid en maatschappelijke betrokkenheid is de kans groter dat mensen in steden minder brede welvaart ervaren. Dat voor mensen in steden op het vlak van sociale contacten de kans groter is dat ze meer brede welvaart ervaren, maakt de algehele ervaren brede welvaart van stedelingen niet goed; hoewel de verschillen klein zijn, ervaren stedelingen significant minder brede welvaart dan mensen op het platteland.

[3] Voor de Randstad hanteren een definitie van het CBS. Deze omhelst de provincie Zuid-Holland, Utrecht en Noord-Holland exclusief de regio’s Kop van Noord-Holland, Alkmaar en omgeving en IJmond.

Aan de hand van traditionele geografische indelingen (provincies, Randstad versus periferie, stedelijk versus landelijk gebied) zien we dus geen regionale verschillen in brede welvaart die de regionale verschillen in sentiment kunnen verklaren. Toch betekent dit niet dat er nergens in Nederland overeenkomsten zitten tussen een relatief lage brede welvaart en relatief veel negatief sentiment. Deze overeenkomsten komen alleen niet tot uitdrukking op het regionale schaalniveau van provincies, Randstad versus periferie en stedelijk versus landelijk gebied.

Hanteren we een fijnmaziger geografisch schaalniveau dan zien we wel degelijk dat sommige regio’s eruit springen qua relatief lage brede welvaart en tegelijkertijd relatief veel negatief sentiment over de richting die Nederland opgaat. Dat zijn bijvoorbeeld gebieden in de periferie (Zuidoost-Drenthe, Zeeuws-Vlaanderen, Zuid-Limburg) en Groot-Rijnmond; daar beschikken mensen gemiddeld genomen over een relatief lage brede welvaart en zijn ze bovendien over het algemeen negatiever gestemd over de richting die Nederland opgaat. Merk op dat dit typisch regio’s zijn waar met name de baanzekerheid lager is (zie figuur 9d; box 3). Daartegenover staat een aantal regio’s waar mensen gemiddeld genomen over een relatief hoge brede welvaart beschikken en bovendien minder negatief gestemd zijn over de richting die Nederland opgaat. Het gaat dan over bijvoorbeeld mensen in Gooi & Vechtstreek, de Veluwe, Midden-Noord-Brabant en Alkmaar en omgeving.

Of iemand negatief is over de richting die Nederland opgaat én minder brede welvaart ervaart, is over het algemeen niet zozeer afhankelijk van de plek waar iemand woont; belangrijker is de sociaaleconomische achtergrond (zie figuur 10 en tabel 3 in de bijlage). Over het algemeen zien we dat mensen die een gezondheidsbeperking hebben, beschikken over een laag inkomen, niet beschikken over een vaste baan of geen opleiding aan een hogeschool of universiteit hebben genoten zowel minder brede welvaart ervaren als negatiever zijn over de richting die Nederland opgaat. Ook zien we dat de verschillen tussen provincies, voor zover deze er überhaupt zijn, kleiner worden zodra we rekening houden met de sociaaleconomische kenmerken van mensen. Een deel van de verschillen in brede welvaart tussen regio’s kunnen we dus verklaren door verschillen in de samenstelling van de bevolking binnen die provincies. Overigens neemt dit niet weg dat in bepaalde gebieden van Nederland mensen met specifieke sociaaleconomische kenmerken relatief oververtegenwoordigd zijn, bijvoorbeeld in Zuid-Holland. Deze gebieden staan dus voor de grote opgave om de brede welvaart van deze groep te verbeteren.

Mensen met een lagere brede welvaart staan over het algemeen negatiever ten opzichte van de richting die Nederland opgaat. Maar hier ligt geen traditionele regionale verklaring (zoals verschillen tussen stad en platteland of tussen provincies in de Randstad en de rest van Nederland) aan ten grondslag. Rekening houdend met sociaaleconomische kenmerken van mensen vinden we nauwelijks tot geen verschillen in welvaart tussen bijvoorbeeld provincies en tussen mensen binnen en buiten de Randstad. De regionale verdeling van het negatieve sentiment over de richting van Nederland heeft dus niet zozeer te maken met dit soort regionale welvaartsverschillen.

Welvaartsverschillen binnen Nederland hebben vooral een sociaaleconomische achtergrond: ze spelen zich af tussen mensen die wel en geen huis bezitten, tussen mensen met en zonder opleiding aan hogeschool of universiteit, tussen mensen zonder en met gezondheidsbeperking, tussen mensen met een hoger en lager inkomen en tussen mensen met en zonder vaste baan. Vaak zien we deze groepen ook oververtegenwoordigd in het negatieve sentiment over de richting die Nederland opgaat. Het regionale beeld dat ontstaat is daarmee dan ook veel genuanceerder en complexer dan te duiden valt in gangbare onderscheiden tussen stad en platteland, tussen Randstad en de rest van Nederland en tussen de ene en de andere provincie.

In plaats van af te gaan op traditionele regionale indelingen kan welvaartsbeleid zich beter richten op specifieke groepen mensen die achterblijven in brede welvaart. Dergelijk beleid kán een regionale component hebben als groepen oververtegenwoordigd zijn in bepaalde gebieden. Maar beleidsmakers lopen het risico de plank mis te slaan als zij enkel afgaan op de veronderstelling dat welvaartsverschillen zich met name tussen regio’s manifesteren. En door de welvaart van specifieke groepen te vergroten, maken zij de kans groter dat zij ook het negatieve sentiment (in ieder geval deels) wegnemen.

De uitkomsten van de regressieanalyses in deze studie staan hieronder in tabel 3. We verklaren hierbij het niveau van brede welvaart, de scores op de dimensies en de richting die Nederland op gaat. Dit verklaren we aan de hand van een tal van sociaaleconomische kenmerken zoals inkomen, opleidingsachtergrond, gezondheidsbeperking, woningbezit, en werkstatus. We controleren voor geslacht, huishoudsamenstelling, kostwinnerschap, persoonlijkheid en humeur.

In het statistisch model zitten ook geografische variabelen, zoals de provincie waar iemand woont, of dat in de Randstad is en of het in een stedelijke omgeving is. Het effect van sociaaleconomische kenmerken is hierbij groter dan de waar iemand woont bij het verklaren van het niveau van brede welvaart, de dimensies en de richting die Nederland op gaat.