Water wordt waarschijnlijk veel duurder

In dit artikel onderzoek ik de prijs van water, zowel in Nederland als wereldwijd. Ook onderzoek ik trends in de Nederlandse waterprijzen.

Water is van essentieel belang voor de samenleving

Mensen zijn voor hun gezondheid namelijk sterk afhankelijk van de beschikbaarheid van schoon water. Ook zijn veel economische sectoren niet in staat om waardevolle goederen en diensten te produceren zonder water, zoals de landbouw-, voedsel- en energiesector. Paradoxaal genoeg is water in veel landen tegen lage prijzen beschikbaar, mogelijk juist omdat het zo cruciaal is. Toegang tot schoon water wordt vaak erkend als een universeel mensenrecht. Dit is een van de redenen waarom overheden de waterprijzen vaak reguleren of controleren.

Waterprijzen worden doorgaans zodanig vastgesteld dat de kosten van waterbehandeling en -distributie zijn gedekt

Tot de belangrijkste factoren voor deze kosten behoren de mogelijkheden om schaalvoordelen te realiseren. De productie van grotere hoeveelheden water betekent dat de investeringskosten voor waterinfrastructuur over meer eenheden water kunnen worden verdeeld. Als gevolg hiervan zijn afzonderlijke leveranciers het meest efficiënt en dit is nog een reden waarom water in de meeste landen wordt geleverd door staatsbedrijven en/of sterk gereguleerde monopolies. Dit is ook de reden waarom water in kleine eilandstaten zoals Kiribati meer kost (meer dan 5 euro per m³) in vergelijking met de meeste andere landen (veelal minder dan 3 euro per m³).

Ten tweede is er een aanzienlijke variatie in de kosten van het bouwen, exploiteren en onderhouden van waterinfrastructuur, onder meer als gevolg van verschillen in inputkosten (materialen, energie en arbeid). Ook hangen de kosten om water te zuiveren af van welke drinkwaterbronnen voornamelijk worden gebruikt: oppervlaktewater (rivieren, meren) of grondwater. Oppervlaktewater is vaak meer vervuild, waardoor zuivering duurder is. De waterprijzen zijn ook afhankelijk van de mate waarin drinkwaterbedrijven subsidies van de overheid ontvangen. Subsidies stellen waterleveranciers in staat om prijzen te rekenen die lager zijn dan (maar nog steeds zijn gerelateerd aan) de productiekosten. In extreme gevallen hangt de prijs niet af van de kosten. Zoals in Ierland, waar de overheid waterleveranciers volledig financiert en watergebruikers niet betalen voor hun waterverbruik.

Door deze verschillen in productiekosten en financiering varieert de prijs van water ten opzichte van het gemiddelde besteedbaar inkomen per huishouden sterk van land tot land. Dit is geïllustreerd in figuur 1 hieronder. In de figuur is de betaalbaarheid van water (verticale as) afgezet tegen de drinkwaterkwaliteit in een aantal OESO-landen (horizontale as). Een score van 100 geeft aan dat de drinkwaterkwaliteit van de hoogste kwaliteit is, terwijl een score van 0 aangeeft dat het van de laagste kwaliteit is. Deze score is gebaseerd op het aantal menselijke levensjaren dat verloren gaat (DALY) ten gevolge van onveilig drinkwater. De figuur laat dus ook zien dat de kwaliteit van het drinkwater per land aanzienlijk verschilt.

In Nederland leveren waterbedrijven drinkwater tegen een gemiddeld tarief van 2,19 euro per m³

In dit tarief (prijzen 2023) zit ook een gebruiksbelasting (0,38 euro per m³) inbegrepen die uitsluitend van toepassing is op de eerste 300 m³ water die jaarlijks worden verbruikt. Dit betekent dat grootgebruikers een lagere effectieve waterprijs betalen. De Nederlandse waterprijzen worden vastgesteld in lijn met de productiekosten van water, zoals vereist door de EU-Kaderrichtlijn Water. De belangrijkste watergebruikers zijn huishoudens (811 miljoen m³ per jaar), de voedingsindustrie (59 miljoen m³ per jaar), landbouw, bosbouw en visserij (41 miljoen m³ per jaar) en de chemische industrie (39 miljoen m³ per jaar).

Water is in Nederland betaalbaar in vergelijking met andere Noordwest-Europese landen

Om een eerlijke vergelijking van de waterprijzen te kunnen maken, heb ik de waterprijzen in Nederland vergeleken met de prijzen in andere landen in Noordwest-Europa. In deze landen is de kwaliteit van het drinkwater ongeveer even hoog (drinkwaterkwaliteitsindex van 95 of hoger op basis van de Environmental Performance Index van Yale) en zijn de besteedbare inkomens over het algemeen vergelijkbaar (+/- 11 procent ten opzichte van Nederland, met uitzondering van Ierland (-21 procent)). Voor deze landen heb ik de verbruikskosten van 30 m³ water uitgedrukt als percentage van het besteedbaar inkomen (zie figuur 2 hieronder). Ook heb ik onderscheid gemaakt tussen landen op basis van de voornaamste drinkwaterbron (oppervlaktewater of grondwater). Uit deze vergelijking blijkt dat Nederlands drinkwater betaalbaar is, zelfs in vergelijking met landen die net als Nederland ook voornamelijk grondwater gebruiken voor de bereiding van drinkwater. De verschillen tussen de laagste en hoogste prijzen in elk land suggereren dat de prijs van water in verhouding tot het gezinsinkomen evenveel varieert binnen landen als tussen landen. Ook in absolute zin liggen de waterprijzen in Nederland 16 procent onder de mediaanprijs (op basis van een inventarisatie van de Wereldbank van waterheffingen in 2021).

Waterprijzen in Nederland hebben een kantelpunt bereikt

In de afgelopen decennia hebben de relatief kleine noodzaak voor investeringen en operationele verbeteringen de Nederlandse waterleveranciers in staat gesteld om de waterprijzen laag te houden. Hierdoor is water ten opzichte van andere goederen en diensten zelfs goedkoper geworden. In 2022 betaalden huishoudens een prijs die 22 procent lager lag dan in 1997 (in reële termen). Industriële watergebruikers betaalden 14 procent minder in vergelijking met 2017. In 2023 begonnen de waterprijzen echter te stijgen, waarbij huishoudens en industriële gebruikers gemiddeld 14-15 procent meer betaalden. De waterprijzen voor 2024 zijn met nog eens 9-15 procent verhoogd.

Waterleveranciers zijn de waterprijzen gaan verhogen

De voornaamste reden hiervoor is dat de productiekosten zijn gestegen als gevolg van toegenomen inputkosten (materialen, energie en arbeid). Daarnaast stijgen de waterprijzen ook om investeringen in een toekomstbestendige watervoorzieningssector mogelijk te maken. De totale investeringen van Nederlandse waterbedrijven zullen tot 2029 waarschijnlijk met 50 procent toenemen om het hoofd te bieden aan (i) bevolkings- en economische groei, (ii) klimaatverandering en (iii) watervervuiling:

De waterprijzen zullen de komende jaren waarschijnlijk verder stijgen

De toenemende totale watervraag en afnemende waterbeschikbaarheid leiden tot steeds meer waterstress in Nederland. Dit vraagt aanzienlijke aanpassingen in de drinkwatervoorziening. De Inspectie Leefomgeving en Transport (onderdeel van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat) waarschuwde in januari 2024 dat de beschikbaarheid en kwaliteit van drinkwater niet langer vanzelfsprekend is. Klimaatverandering en vervuiling hebben een negatieve invloed op oppervlakte- en grondwaterbronnen. Bevolkingsgroei en economische groei verhogen daarnaast de totale vraag naar water. De overheid streeft er dan ook naar om het waterverbruik van huishoudens en grootverbruikers in 2035 met 20 procent te verminderen (ten opzichte van 2022). Ook veel andere Europese landen hebben te maken met toenemende waterstress (zie figuur 4). Deze ontwikkeling is dus niet beperkt tot Nederland en leidt waarschijnlijk tot hogere waterprijzen in zowel Nederland als daarbuiten.

De prijs van water wordt met name bepaald door de productiekosten van water en overheidsbeleid dat recht doet aan de cruciale rol van water. De watervoorziening wordt echter steeds uitdagender, en dit leidt er naar verwachting toe dat watergebruikers een hogere prijs betalen voor drinkwater. In Nederland zullen aanzienlijke investeringen nodig zijn om de beschikbaarheid van voldoende schoon drinkwater te garanderen. Dit resulteert in een duidelijke trendbreuk waarin de reële waterprijzen naar verwachting toenemen.