Zo krijgt de voedingsmiddelenindustrie meer regie op waterverbruik

Schoon water is een essentieel onderdeel van het productieproces in de voedingsmiddelenindustrie. De industrie is verantwoordelijk voor een groot deel van het totale bedrijfsmatige drinkwaterverbruik in Nederland (zie figuur 1), onder andere door hygiënebepalingen voor de productie van voedsel.

De beschikbaarheid van water was lange tijd vanzelfsprekend. Maar de tijden zijn veranderd en schoon water wordt schaarser. Dat leidt tot nieuwe uitdagingen voor de voedingsmiddelenindustrie.

Water wordt gebruikt als grondstof, als waswater (proceswater), bij de verhitting en de bereiding van voedsel, en als koelwater[1]. De mix van drink- grond- en oppervlaktewater verschilt per bedrijf en is vaak historisch zo gegroeid afhankelijk van de locatie, soort waterbehoefte, beschikbaarheid en prijs. Doordat water in Nederland altijd overvloedig aanwezig is geweest en de publieke distributie ervan zeer efficiënt is geregeld, is deze productiefactor relatief onderbelicht in veel bedrijfsprocessen.

[1] Veel watergebruik vindt plaats in de grondstoffentoeleveringsketen. Dit aspect verdient zeker ook nadere aandacht, maar laten we in dit artikel buiten beschouwing.

Beschikbaarheid

Drinkwaterbedrijven luiden inmiddels de noodklok. De vraag naar drinkwater groeit nog steeds, terwijl de beschikbaarheid daalt van grond- en oppervlaktewater, waaruit drinkwater gemaakt wordt. Dit gaat steeds meer knellen. Het ‘Nationaal Plan van Aanpak Drinkwaterbesparing’ geeft het bedrijfsleven mede daardoor de opdracht om het zakelijk watergebruik in 2035 met 20% te verminderen ten opzichte van 2016-2019.

Regionaal lopen bedrijven al tegen grenzen aan. In sommige regio’s is een nieuwe bedrijfsaansluiting of uitbreiding van het drinkwaternet niet langer gegarandeerd, zoals in West-Brabant en in delen van Noord- en Oost-Nederland.

Kwaliteit

De waterkwaliteit in Nederland staat onder druk en de urgentie om actie te ondernemen neemt toe door deadlines in Europese regelgeving. Daarbij komt meer nadruk op het voorkomen van uitspoeling naar grondwater, controle op naleving van vergunningen voor en op verdere beperkingen op lozingen van koel- en proceswater.

Klimaat en extreem weer

De invloed van klimaatverandering versterkt de uitdagingen. Economische sectoren waartoe food- en agribedrijven horen, staan niet vooraan in de rij als er afwegingen moeten worden gemaakt bij acute zoetwatertekorten. Er kunnen tijdelijke beperkingen worden opgelegd voor het innemen van grond- en oppervlaktewater, de continuïteit van grondstoffenaanvoer kan in gevaar komen door misoogsten en kustgebieden hebben te maken met toenemende verzilting. Bij extreem weer ontstaan lokaal risico’s voor de continuïteit van bedrijfsprocessen.

Rapportage

Door met name Europese Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD)-wetgeving breiden grote supermarkten en andere ketenpartijen hun duurzaamheidsrapportages uit met andere onderwerpen dan klimaat (CO2-reductie). Water is een van deze onderwerpen. Vragen hierover aan toeleverende bedrijven uit de voedingsmiddelenindustrie nemen toe.

Het is noodzakelijk dat bedrijven zich aanpassen aan een toekomst met nieuwe, meer instabiele omstandigheden, die met al deze uitdagingen kunnen leiden tot een forse kostenstijging.

Water was lang overvloedig en tegen relatief lage kosten beschikbaar. Het was een kwestie van de kraan opendraaien of de pomp aanzetten en afvoeren wat niet meer nodig is naar het riool of oppervlaktewater. Veel bedrijfsprocessen zijn daarop ingericht. Er is in veel gevallen dus ruimte voor verbetering.

Een belangrijke eerste stap is waterbesparing. Dit begint voor bedrijven met het in kaart brengen van het volledige watergebruik en met het tegen het licht houden van de mix van leiding-, grond en/of oppervlaktewater. Welke soort water en van welke kwaliteit gebruikt een bedrijf waarvoor in het productieproces en is dit ook altijd nodig? Kan het zuiniger of is er een laagwaardiger alternatief?

Uiteindelijk is waterbesparing alleen niet voldoende. Bedrijven moeten inzetten op circulair watergebruik, waarbij ze water meerdere keren inzetten binnen het productieproces. Dit kan leiden tot een vermindering van het totale waterverbruik met wel 45%. De circulaire principes van reduce, reuse en recycle bieden mogelijkheden en de markt biedt daarvoor ook oplossingen.

Niet alleen binnen bedrijfsprocessen kan watergebruik meer circulair worden. Er zijn ook ondernemers die samen met andere ondernemers water opvangen op bedrijventerreinen, en die restwater delen met buren of leveren (soms met goede nutriënten) aan landbouwers voor beregening.

Hoewel beschikbare maatregelen voordelen opleveren, blijkt de praktijk weerbarstig. Koplopers nemen regie, maar de investeringen zijn industriebreed nog mondjesmaat.

Kennisintensief

Water is een kennisintensief onderwerp. Multinationals en grote ondernemingen zetten al stappen, maar bij kleine ondernemingen is minder capaciteit beschikbaar om strategisch naar de lange termijn te kijken en om ingewikkelde aanpassingen te doen in bedrijfsprocessen.

Terugverdientijd investeringen is een belemmering

Daarnaast is drinkwater relatief nog te goedkoop ten opzichte van de benodigde kapitaalintensieve investeringen. De terugverdientijd (ROI) is (nog) niet passend. Met name voor kleine bedrijven is dit een belemmering.

Bedrijven kijken te vaak nog niet naar de integrale kosten van water, waardoor te gemakkelijk wordt gezegd dat water te goedkoop is. Er wordt vaak alleen gekeken naar de prijs van drink drinkwater. Terwijl je zou moeten kijken naar alle kosten van water, dus ook die van afvalwater, risicobeheersing rondom bedrijfsprocessen en van mogelijk toekomstige beperkingen in toevoer.

Water nog geen core business

Verder zien ondernemers water nog niet als core business. Investeringen in watergebruik voegen geen directe waarde toe aan het te verkopen product. Het is daarnaast ingewikkeld om bestaande productiesystemen anders in te richten.

Voedselbereiding mag (nog) niet met gezuiverd water

Een complicerende factor is dat voor de bereiding van voedsel nu alleen drinkwater mag worden gebruikt. Gezuiverd water is daarvoor nu niet toegestaan, terwijl technisch gezien de kwaliteit van gezuiverd water in een aantal gevallen minstens net zo goed is. Mocht het voedselveiligheidsbeleid hier in de toekomst ruimte voor bieden, dan ligt daar dus een kans.

1. Maak een plan en zet de eerste stap (zie kader). Zoek uit wat je wateruitdagingen zijn, hoe urgent ze zijn en breng in kaart hoe je jouw watergebruik kunt optimaliseren.
2. Droom waar je over tien jaar wilt staan. Investeer in circulair watergebruik en benut technische innovaties. Kijk ook naar je andere grondstoffen en je uitdagingen op het gebied van energie. Denk daarbij circulair en verken de mogelijkheden om samen te werken met anderen: het kan bijna altijd slimmer.
3. Gebruik de kennis die aanwezig is in je netwerk, bij brancheorganisaties of adviseurs.
4. Kijk of je kunt samenwerken met andere bedrijven in de omgeving als de investeringen op korte termijn te hoog zijn voor jou alleen. Of sluit je aan bij een initiatief om samen te werken op water, zoals bij de Waterbank.
5. Maak gebruik van de subsidies en producten die er al zijn. Er zijn steeds meer mogelijkheden, zoals deze subsidies).