Economie van de koude oorlog(?)

Het is onwerkelijk wat er slechts 2.000 km verderop in Oost-Europa gebeurt. Maar de oorlog in Oekraïne en de humanitaire ramp zijn helaas echt.

Beleggers kijken nu vooral naar de gevolgen op de korte termijn. In een week tijd zijn de zorgen sterk toegenomen. Wat gebeurt er met de Oekraïense graanoogst? Stort de Russische economie in door de Westerse sancties? En hoe doorstaat Europa deze crisis? Het mag duidelijk zijn dat de afhankelijkheid van Russische energie ervoor zorgt dat de ontwikkelingen onze regio hard raken. De ongekende aanbodschok heeft potentieel vérstrekkende gevolgen voor de koopkracht en het vertrouwen van bedrijven en gezinnen. Dat is een recept voor een mogelijke recessie, zoals mijn collega Stefan Koopman en ik uitleggen in dit rapport.

De gevolgen op de lange termijn zijn mogelijk nog veel ingrijpender. Het moment van een nieuwe ‘koude-oorlogseconomie’ is dichterbij gekomen. Maar wat houdt deze eigenlijk in? En wat voor gevolgen kan zij hebben voor bedrijven en gezinnen?

Een oorlogseconomie gaat over een economie waarbij productiefactoren al dan niet worden gedwongen om oorlogsgoederen te produceren, zoals wapens, tanks en uniformen. Eind 1943 was bijvoorbeeld twee derde van de Amerikaanse economie direct of indirect betrokken bij de oorlogsinspanningen. Hoewel de Europese NAVO-lidstaten hun defensie-uitgaven de komende jaren behoorlijk zullen opschroeven, is dat niet wat ik bedoel.

De aanvulling van ‘koude’ is dus cruciaal. Ik zie hierin drie belangrijke elementen: i) verdere stappen naar de-globalisering, ii) een toenemende rol van overheden in de allocatie van schaarse grondstoffen en iii) een actieve rol voor het begrotingsbeleid, al dan niet in coördinatie met het monetaire beleid van de ECB. Deze elementen hangen bovendien met elkaar samen.

Ten eerste de-globalisering. De huidige sancties kunnen in een ‘positief’ scenario weer worden teruggedraaid. Maar niet alleen zij die de sancties ontvangen, hebben die les geleerd, maar ook actoren in de landen die de sancties uitdelen en/of toekijken (lees: China) leren deze les en passen zich – vaak blijvend – aan. Economische en financiële afhankelijkheid maakt kwetsbaar. Dit betekent dat de internationale handel onder druk komt te staan, en dat is slecht voor open economieën zoals Nederland. De oorlog geeft – na corona – opnieuw een prikkel aan bedrijven om robuustere, kortere aanvoerketens te bouwen.

De allocatie van schaarse middelen raakt ook verstoord. Tijdelijke tekorten van grondstoffen, zoals palladium of nikkel, dwingen bedrijven om ‘vrijwillig’ productie af te schalen. Daarvoor waarschuwen de Duitse autofabrikanten al. Bij structurele tekorten moeten we rekening houden met overheidsingrijpen in de toewijzing van grondstoffen. Neem gas, mocht Rusland de gastoevoer naar Europa stoppen. Het prijsmechanisme wordt hiermee feitelijk uitgeschakeld of deels vervangen door een planeconomie. Of wat te denken van prijsplafonds om de inflatie te beteugelen? Als gevolg van de val van het systeem van Bretton Woods introduceerde president Nixon begin jaren zeventig zijn fameuze tijdelijke ‘price controls’. Overigens zonder succes. Dergelijke ingrepen kunnen bedrijven voor het blok zetten en negatieve gevolgen hebben voor de efficiency.

Tenslotte een actiever begrotingsbeleid. Dit is een weg die Europa met het herstelfonds en de tijdelijke bevriezing van de begrotingsregels feitelijk al is ingeslagen. In de komende maanden spreken beleidsmakers over de mate waarin de EU de begrotingsregels weer zal naleven, maar ik vermoed dat deze discussie opnieuw de ijskast ingaat. We hebben de smaak immers te pakken. Zelfs het altijd strenge Nederland ziet de noodzaak voor flexibiliteit in moeilijke tijden, zoals de brief van minister Kaag aan de Tweede Kamer al laat doorschemeren. De roep om huishoudens te compenseren voor de gestegen grondstofprijzen is daar een voorbeeld van. Wie weet gaat Europa straks zelfs de militaire uitgaven gedeeltelijk buiten de begrotingsregels plaatsen en/of defensie-obligaties uitgeven. En de ECB kan de schuld gewoon opkopen onder een European Military Emergency Purchase Programme. Dat dergelijk beleid op de lange duur ook de inflatie hardnekkiger maakt, moeten we misschien op de koop toenemen; voor meer veiligheid wil volgens mij iedereen nu wél de prijs betalen.

Het is natuurlijk speculatief en voor sommigen misschien vergezocht, maar de richting waarin we ons bewegen is in mijn ogen duidelijk. We stevenen af op een koude-oorlogseconomie.

Eerder verschenen bij RTL Nieuws.