Bankieren met 100% reserves heeft meer na- dan voordelen

Het huidige stelsel van fractional reserve banking is gevoelig voor bank runs en het is procyclisch gebleken. Daarom zijn er voorstellen om over te gaan op full reserve banking – geld dat 100% gedekt wordt door reserves bij de centrale bank - en het geldscheppingsprivilege geheel bij de overheid neer te leggen. Deze plannen gaan terug op het Chicago Plan uit de jaren dertig. Wim Boonstra bespreekt de voor- en nadelen van dit plan. Hoewel full reserve banking enkele voordelen brengt, lijken de nadelen te overheersen.

In meerdere landen klinkt momenteel de oproep om het bankwezen ingrijpend te hervormen. Daarbij wil men commerciële banken hun geldscheppend vermogen ontnemen en dat beleggen bij de overheid. Verder wil men banken dwingen over te gaan van fractional reserve banking naar full reserve banking. Ook in Nederland kan men soortgelijke pleidooien optekenen, getuige bijvoorbeeld het Burgerinitiatief Ons Geld.

Onder full reserve banking moet het uitstaande girale geld volledig worden gedekt met reserves bij de centrale bank. Hoewel de voorstellen van land tot land een bredere insteek hebben, grijpen zij bijna allemaal terug op het Chicago Plan uit de jaren dertig van de vorige eeuw (Fisher, 1935). In die jaren bestond een groot deel van de uitstaande kredieten in de Verenigde Staten uit zeer kortlopende (bedrijfs-)kredieten. Banken konden daardoor hun liquiditeitspositie snel verbeteren door uitstaande kredieten in te trekken. Hierdoor werd een run op een bank in feite een run op haar klanten. Dit leidde tot een snelle daling van de kredietverlening en de geldhoeveelheid en daarmee tot grote schade voor de reële economie. Het Chicago Plan moest daarop het antwoord vormen.

Onder full reserve banking moeten banken het bij hen uitstaande girale geld volledig dekken met chartaal geld of reserves bij de centrale bank. Zij kunnen daardoor geen extra giraal geld meer creëren. In de kern komt het voorstel neer op het uiteenrafelen van de taken van de geldvoorziening en die van de financiële intermediatie (Goodhart & Jensen, 2015). Hierdoor loopt een bank geen liquiditeitsrisico meer. Uiteraard moeten banken wel kredieten blijven verstrekken. Die moeten onder het Chicago Plan volledig worden gefinancierd met (reeds bestaand) spaargeld of het eigen vermogen van de bank. De looptijd van dat spaargeld moet zo dicht mogelijk bij die van de uitstaande kredieten aansluiten. Spaargeld mag niet gaan fungeren als een near money of quasigeld. Dat zou het plan onderuit halen, omdat dan de hoeveelheid geld en quasigeld in omloop zich nog steeds onafhankelijk zou kunnen bewegen ten opzichte van de bancaire liquiditeitsreserves. Dit betekent ook dat het aanhouden van direct opvraagbaar spaargeld onder het Chicago Plan niet is toegestaan.

De geldschepping moet worden belegd bij de overheid. De centrale bank moet daarbij via aan- en verkopen van financiële activa van zowel de banken als het publiek zorgen dat de geldhoeveelheid op het gewenste niveau blijft. Het idee is dat de bancaire kredietverlening dan geen procyclische werking op de geldhoeveelheid meer kan uitoefenen.

Een belangrijk voordeel van het Chicago Plan is dat bank runs zijn niet meer mogelijk zijn. Omdat de leningenportefeuille wordt gedekt met zogeheten lange financiering (obligaties, spaardeposito’s met vaste looptijd of opzegtermijn en eigen vermogen) kunnen banken niet meer worden geconfronteerd met acute liquiditeitsproblemen. Banken zijn daardoor minder kwetsbaar, hoewel dit vooral wordt bereikt doordat spaarders niet meer direct over hun spaargeld kunnen beschikken.

Anders dan in de jaren dertig bestaat in veel landen een aanzienlijk deel van de kredietportefeuille tegenwoordig uit langlopende hypothecaire leningen. Het leeuwendeel van het spaargeld is juist direct opvraagbaar. Dit maakt het vrijwel onmogelijk om de looptijd van bancaire activa en passiva nauw op elkaar te laten aansluiten. Dit betekent dat invoering van het Chicago Plan alleen mogelijk is door spaarders forse beperkingen op te leggen. Want zolang de looptijd van het spaargeld niet exact gelijk is aan die van de uitstaande kredieten kunnen nog steeds liquiditeitsproblemen ontstaan. Het Chicago Plan kan direct opvraagbaar spaargeld (of iedere andere vorm van near money) niet verdragen. Die moeten dus worden verboden. En het Chicago Plan kan niet voorkomen dat er kredietcycli optreden. Wel legt het beperkingen op aan het kredietverlenend vermogen van de banken en kan dus wellicht bovenmatige kredietverlening voorkomen. Maar het kan niet voorkomen dat de hoeveelheid krediet afneemt als de vraag ernaar wegvalt.

De overheid krijgt onder het Chicago Plan het geldscheppingsmonopolie. Zoals bekend heeft de overheid (inclusief de centrale bank), anders dan commerciële banken, geen rem op haar geldscheppend vermogen (Boonstra, 2015a). In het verleden is regelmatig gebleken dat het gevaarlijk kan zijn als de overheid een monopolie op de geldschepping heeft (Reinhart & Rogoff, 2009). Juist daarom is in de Europese wetgeving vastgelegd dat de overheid haar tekorten niet meer monetair mag financieren. Los daarvan is het vrijwel onmogelijk om te bepalen wat de ‘optimale’ ontwikkeling van de geldhoeveelheid is. Deze is zelfs in een relatief klein land als Nederland de uitkomst van ettelijke miljoenen interacties tussen banken en hun binnenlandse en buitenlandse klanten (Boonstra, 2015b). Dit kan achteraf worden waargenomen en waar nodig door de centrale bank via monetair beleid worden bijgestuurd, maar niet worden ´voorspeld´.

Als banken geen giraal geld meer mogen creëren, verliezen zij een bron van inkomsten. De hoeveelheid giraal geld die zij in omloop kunnen brengen en die voor hen (zo lang het op een betaalrekening blijft staan) gratis financiering betekent neemt dan immers af. Nu dienen die baten nog om de kosten van het betalingsverkeer (deels) te dekken. Zonder deze baten zullen banken worden genoodzaakt om hun klanten beduidend hogere, kostendekkende tarieven voor de afwikkeling van het betalingsverkeer in rekening gaan brengen.

Een laatste zwakte van het Chicago Plan is dat dit de invloed van het buitenland volledig buiten beschouwing laat. Goodhart & Jensen (2015) wijzen er op dat banken in een wereld met vrij kapitaalverkeer en elektronisch bankieren vanuit het buitenland alle diensten kunnen aanbieden die zij willen. Daarmee dreigen de banken die onder full reserve banking moeten opereren te worden gemarginaliseerd, waarmee alle voordelen van het Chicago Plan direct zijn verdwenen. Het Chicago Plan kan alleen werken als het simultaan wereldwijd wordt ingevoerd.

Een vaak verwaarloosd element in de discussie is dat het Chicago Plan een verlegging van activiteiten naar het niet-gereguleerde deel van het financiële stelsel in de hand werkt. Overschothuishoudens hebben onder het Chicago Plan bij een bank de keuze tussen het aanhouden van hun geld op een betaalrekening, of om het te stallen in een vaststaand spaardeposito. Dit opent perspectieven voor beleggingsfondsen om kortlopend geldmarktpapier te emitteren ten einde een kredietportefeuille te financieren. Dan zou de situatie ontstaan dat onder toezicht staande banken geen looptijdtransformatie meer mogen verrichten, terwijl dat in het ongereguleerde schaduwsysteem wel zou kunnen. Dergelijk geldmarktpapier kan zich ontwikkelen tot een near money, waarmee mensen onderling buiten het bankwezen om betalingen gaan verrichten. Dit soort innovaties vormen de grootste kwetsbaarheid van alle plannen om over te gaan op full reserve banking.

Een belangrijk kritiekpunt op fractional reserve banking is dat het procyclisch kan werken (Jakab & Kumhof (2015)). Dit heeft meerdere oorzaken, waarbij de banken, hun klanten en het bankentoezicht allemaal een rol spelen (Boonstra, 2015c). De meeste van deze zaken kunnen ook spelen onder een stelsel van full reserve banking (Dow et al., 2015). De afgelopen jaren zijn al de nodige maatregelen ingevoerd om het bestaande stelsel minder procyclisch te maken. Zo is bijvoorbeeld in ons land aan de vraagzijde de fiscale ondersteuning van schuldfinanciering wat teruggedrongen bij de recente (2013) hervorming van de hypotheekrenteaftrek. De vraag naar hypothecair krediet kan desgewenst verder worden ingeperkt door inkomensnormen aan te scherpen. Aan de aanbodzijde verplicht het nieuwe toezichtregime Bazel-III banken om in een opgaande conjunctuur extra vermogensbuffers op te bouwen. Het kan worden overwogen om hetzelfde te doen ten aanzien van verplichte liquiditeitsbuffers. Banken moeten onder Bazel III nu al meer liquiditeiten aanhouden dan voorheen, getuige de nieuwe normen ten aan zien van de zogeheten ‘liquidity coverage ratio’ (LCR). Verder is de looptijdstransformatie al ingeperkt door invoering van de Net Stable Funding Ratio.

Full reserve banking brengt niet alleen voordelen, maar ook nadelen met zich mee. Procycliciteit wordt niet volledig uitgebannen, klantvrijheid wordt sterk ingeperkt en verlegging van activiteiten naar het niet-gereguleerde deel van het financiële stelsel wordt in de hand gewerkt. De voorgestelde grotere rol voor de overheid in het geldscheppingsproces is omstreden en het Chicago Plan gaat volledig voorbij aan de invloeden vanuit het buitenland.

De kans dat de voorstellen van het Burgerinitiatief en hun buitenlandse collega’s in praktijk worden gebracht is nihil. Hun voorstellen kunnen alleen werken als zij op zijn minst EMU-breed worden ingevoerd. Het verbod op monetaire financiering is stevig in de Europese verdragen verankerd en zal zo goed als zeker daar niet uit verdwijnen. Dit neemt niet weg dat het Burgerinitiatief met zijn acties terecht aandacht vraagt voor de ondoorzichtigheid en potentiële instabiliteit van het huidige stelsel.

Zoals hiervoor uiteengezet brengt bankieren met 100% reserves ook nadelen met zich mee. Verder zijn de afgelopen jaren al tal van toezichtmaatregelen getroffen om het stelsel stabieler te maken. Daarom lijkt het toch verstandig om de uitwerking hiervan af te wachten, alvorens drastische verdere ingrepen te doen.

* Dit stuk bouwt voort op eerdere publicaties van mijn hand over dit onderwerp in Boonstra (2015a, b, c) waarbij ik het voortschrijdende inzicht over dit onderwerp heb getracht te incorporeren.

Benes, J. & M. Kumhof (2012) The Chicago Plan revisited. IMF Working Paper, 12(202).

Boonstra, W.W. (2015a), Hoe werkt geldschepping?, Rabobank Special, mei 2015

Boonstra, W.W. (2015b), De geldfabriek nader beschouwd, ESB, 5 november

Boonstra, W.W. (2015c), De voor- en nadelen van full reserve banking, Rabobank Special, December.

Dow, S, G. Johnson & A. Montagnoli (2015), A critique of full reserve banking, Sheffield Economic Research Paper No. 2015008, maart

Fisher, I. (1935) 100% Money. In: Barber, W.J. (red.) The works of Irving Fisher. Londen: Pickering & Chatto, 1997(11).

Friedman, M. & A.J. Schwartz (1963) A monetary history of the United States 1867–1960. Princeton: Princeton University Press.

Goodhart, C.A.E. & M.A. & Jensen (2015), A commentary on Lainà (2015), Economic Thought 4.2, pp. 20 – 31.

Jakab, Z. & M. Kumhof (2015), Banks are not intermediairies of loanable funds – and why this matters, Bank of England Working Paper No. 529, May.

Lainà, P. 2015, Proposals for full-reserve banking: A historical survey from David Ricardo to Martin Wolf, Economic Thought 4.2, pp. 1 - 19.

Reinhart, C.M. & K.S. Rogoff (2009), This Time is Different. Eight Centuries of Financial Folly, Princeton, NJ, Princeton University Press.

Verschenen op MeJudice, 25 januari 2016