Food: marktontwikkelingen dwingen tot innovatie

Niets is zo onvoorspelbaar als de huidige economische vooruitzichten voor Nederland. De afgelopen kwartalen vertoonden een sterk wisselend patroon. Kwartalen met economische groei werden afgewisseld door kwartalen met krimp. Voor heel 2024 verwachten onze economen een bescheiden economische groei van 0,6%. Pas in 2025 lijkt de economie zich te herstellen met een groei van ongeveer 1,4%. De grootste uitdagingen, die ook de foodsector raken, blijven de krappe arbeidsmarkt en de lage groei in arbeidsproductiviteit. Een positief gevolg van de krappe arbeidsmarkt is inkomenszekerheid, wat ervoor zorgt dat de consumptie op peil blijft. In combinatie met het koopkrachtbeleid van het kabinet is dit is een belangrijke drijfveer van de economische groei.

Aan de andere kant blijft de inflatie hoog, met een verwachte stijging van 3,1% in 2024 en een lichte daling naar 2,8% in 2025. Ook de voedselprijzen blijven onverminderd hoog. Volgens het CBS betaalden we afgelopen zomer ruim 5% meer voor boodschappen dan een jaar eerder. Een groot deel van deze inflatie komt door overheidsmaatregelen, zoals de verhoging van de accijns op tabak per 1 april. Daarnaast zijn aan het begin van dit jaar de verbruiksbelasting op niet-alcoholische dranken en de accijnzen op alcoholische dranken verhoogd. Voedingsmiddelen blijven ook duurder worden, deels door hogere grondstofprijzen . Denk hierbij aan hogere inkoopprijzen voor koffie, chocola en aardappelen. Waar grondstofprijzen daalden, zagen we dit ook terug in de consumentenprijzen, bijvoorbeeld in verschillende zuivelcategorieën en recentelijk ook bij eieren (figuur 1). Toch zijn de productcategorieën met dalende prijzen veruit in de minderheid. Op basis van de ontwikkeling in grondstofkosten verwachten we dat de prijsdalingen in zuivel en eieren binnenkort zullen afvlakken.

Voor de rest van 2024 en 2025 zijn er weinig redenen om aan te nemen dat de inflatie van voedselprijzen snel zal afnemen. Al anderhalf jaar stijgen de prijzen in de schap in supermarkten wekelijks met gemiddeld 0,1%. Dit komt deels door de prijsstijging van specifieke grondstoffen. Daarnaast heeft de foodretailsector nog te maken met de loonsverhogingen van de vorige cao-afspraken, terwijl er ook alweer wordt onderhandeld over een nieuwe cao. Hoofdkantoren van supermarkten zullen zich waarschijnlijk richten op margeherstel en dus het prijsniveau in de winkels niet snel verlagen.

De voedingsindustrie heeft het moeilijk in 2024 (figuur 2). Door de sterke inflatie van het afgelopen jaar staat de vraag, en dus volumes, onder druk. Daarnaast werden in sommige sectoren minder grondstoffen aangeleverd om te verwerken. Hierdoor stevent de sector dit jaar af op een krimp van 2,2%. Voor 2025 verwachten we aantrekkende volumes, vooral door groeiende export en een consument die weer wat meer uitgeeft. Stijgende prijzen dragen bij aan een verdere omzetgroei. In de drankenindustrie zien we dit jaar een bovengemiddelde omzetstijging, maar deze wordt voornamelijk gedreven door de verhoogde verbruiksbelasting en accijnzen. Beide industrieën kampen met vergelijkbare uitdagingen: een krappe arbeidsmarkt, een wisselende vraag naar volumes, en constante druk op prijs in de onderhandelingen met afnemers. Hoewel foodretailers de consumentenprijzen niet snel zullen verlagen, proberen de inkopers de producentenprijzen wel naar beneden te krijgen. Dit zien we bijvoorbeeld in de recente toetreding van Nederlandse foodretailers tot internationale inkoopsamenwerkingen.

De handel en afzetkanalen vertonen een zeer divers beeld. Supermarkten verliezen omzet ten opzichte van 2023, vooral door het wegvallen van de tabaksverkoop vanaf 1 juli. Alleen al dit jaar verdwijnt er naar schatting ongeveer 2,5 miljard euro aan omzet. Dit raakt vooral kleinere supermarkten. De prognoses voor speciaalzaken laten daarentegen een bovengemiddelde omzetgroei zien, omdat tabakswinkels onder deze categorie vallen. Een deel van de tabaksverkoop verschuift vanuit supermarkten naar deze winkels.

In foodservice, van restaurants tot catering en cafés, zien we ook een gemengd beeld. De omzet groeit, maar dit komt vooral door hogere prijzen, terwijl de volumes onder druk staan, mede door een nat voorjaar en een zwak terrasseizoen. Voor 2025 verwachten we stabilisatie van de markt, maar de verwachte btw-verhoging op delen van de vrijetijdssector zal een remmende invloed hebben.

Meer weten? Lees onze sectorprognoses: Sectorprognoses: dienstensectoren trekken de kar - Rabobank

Hoewel de arbeidsmarkt iets ruimer is dan een jaar geleden, blijft het voor de Nederlandse voedingsmiddelenindustrie moeilijk om nieuw personeel te vinden. Eén op de vier ondernemers ziet het tekort aan arbeidskrachten als de grootste belemmering voor verdere groei. Volgens analyses van onze economen zal het aanbod van arbeidskrachten de komende jaren stagneren en zelfs krimpen vanaf 2030. De lichte groei in de komende jaren komt vooral door een hogere arbeidsparticipatie van 65-plussers, mede als gevolg van de verhoging van de AOW-leeftijd.

De voedingsmiddelenindustrie heeft een relatief vergrijsd personeelsbestand, maar zal moeilijk profiteren van de verlengde arbeidsparticipatie van 65-plussers. Werknemers in deze sector stoppen vaak eerder met werken, omdat het werk fysiek zwaar is. Daarnaast werken mensen vaak onder intensieve omstandigheden, zoals hoge temperaturen of luchtvochtigheid, of juist kou. Dit vergroot de kans op vroegtijdige uitval van werknemers.

De combinatie van een krappe arbeidsmarkt en de fysieke aard van het werk dwingt ondernemers in food na te denken over hun strategie. Enerzijds moet de arbeidsproductiviteit omhoog, zodat hetzelfde werk met minder mensen kan worden gedaan. Anderzijds is het belangrijk om te investeren in de duurzame inzetbaarheid van werknemers en het voorkomen van uitval.

Meer weten over de arbeidsmarkt in de voedingsindustrie? Lees Productiviteitsgroei en behoud oudere werknemers broodnodig voor groei voedingsmiddelenindustrie - Rabobank

Betere arbeidsomstandigheden op de fabrieksvloer en het tekort aan gekwalificeerd personeel worden door de ruim twintig verschillende Nederlandse voedingsmiddelenproducenten, die RaboResearch recent interviewde, als de belangrijkste redenen genoemd om te robotiseren. Daarnaast worden lagere productiekosten, meer flexibiliteit in de bedrijfsvoering en duurzaamheid genoemd als redenen om de komende jaren in robots te investeren.

Naast de toenemende vraag naar robots om bovenstaande redenen, zijn er ook gunstige ontwikkelingen aan de aanbodzijde. Dankzij nieuwe technologieën zoals machine learning (AI), sensoren en verbeterde end-of-arm oplossingen, kunnen robots steeds meer. Dit verlaagt de drempel voor robotisering, terwijl de investeringskosten voor robots dalen.

Robots lijken een magische oplossing voor veel uitdagingen, maar robotiseren gaat niet vanzelf. Volgens de ondervraagde ondernemers brengt de implementatie van robots in de productieomgeving extra investeringsrisico's met zich mee door de hogere kosten. Daarnaast, vereisen robots vaak aanpassingen in het productieproces, personeelsbestand en/of productassortiment. De geïnterviewde voedingsmiddelenproducenten zien vooral kansen voor robotisering in de grondstofverwerking, kwaliteitscontroles, het transport van halffabricaten en meer flexibele verpakkingslijnen. Het robotiseren van bijvoorbeeld veiligheidsinspecties of schoonmaakwerkzaamheden is een laagdrempelige manier om robots op de werkvloer te introduceren, terwijl werknemers op deze manier worden ontlast.

Om ondernemers in het MKB te helpen met robotisering van hun bedrijf, ondersteunt Rabobank het Robohouse; een TU Delft fieldlab gericht op het ontwikkelen en implementeren van robots.

Meer weten over robotisering in food? Lees Robotisering in de voedingsindustrie gaat niet vanzelf - Rabobank

De investeringen in robotisering benadrukken de noodzaak voor verdere innovatie in de voedingsindustrie, met de focus op slimmer, efficiënter en duurzamer produceren van voedsel. Startups en scale-ups spelen hierbij een fundamentele rol. Door hun wendbaarheid en gerichte focus op vernieuwing kunnen zij innovatie versnellen op een manier die grote bedrijven vaak minder snel kunnen. Via ons startup-platform Foodbytes volgen we de nieuwste startup-ontwikkelingen op het gebied van voeding en zien we voor ondernemers in de foodsector drie dominante trends:

(1) Resource management. De toegenomen gevolgen van klimaatverandering op de productie van agrarische grondstoffen, en de groeiende vraag naar deze grondstoffen, vraagt van foodbedrijven goed beheer van hun grondstofstromen. Naast lange termijn ketensamenwerkingen zien we vijf grote technologische ontwikkelingen die de agrarische productie versterken:

a. Zaadveredeling, onder andere gericht op weerbestendigere oogsten en teelten met hogere opbrengsten.
b. Watermanagement, onder andere gericht op slimmere irrigatiesystemen.
c. Gecontroleerde teelt (CEA oftewel controlled environment agriculture) om negatieve externe effecten te minimaliseren.
d. Precisieakkerbouw & veehouderij: om met sensoring en data meer te produceren met minder input en meer aandacht voor dierenwelzijn.

(2) Efficiëntere, industriële productie. Om efficiënter te produceren zien we vier inspirerende trends bij startups in food:

a. Meer circulariteit, gericht op minder verspilling en betere (op)waardering van reststromen.
b. Verlengen van houdbaarheid en verbetering van voedselveiligheid met nieuwe technieken.
c. Slimme verpakkingsoplossingen, met minder vervuiling en lagere klimaatimpact.
d. Automatisering en robotisering van productieprocessen.

(3) Diversificatie van ingrediënten. Toenemende schaarste vraagt om diversificatie van ingrediënten. We zien hierbij drie dominante strategieën terugkomen:

a. Herformuleren van producten en recepten, met behulp van voedingswetenschap, moleculaire biologie en AI om ingrediënten en grondstoffen te verbeteren en processen te versnellen.
b. Verlagen van de impact op klimaat en biodiversiteit die gepaard gaat met de productie, verwerking en handel van ingrediënten.
c. In het verlengde hiervan: het stimuleren van meer transparantie in de herkomst en productieprocessen van ingrediënten.

Meer weten over de actuele startup-trends en hoe deze innovatie in food aanjagen? Lees het recente kwartaalbericht van Foodbytes: How Incremental Innovation is Powering the F&A Transition | Foodbytes (foodbytesworld.com)