Komt onze gasvoorziening in de knel?

De oorlog in Oekraïne zorgt voor enorme turbulentie op de olie- en gasmarkt. De gasprijs tikte recent zelfs de 225 euro per megawattuur aan. Dit is een duidelijke indicatie voor de angst dat Europa door de oorlog in Oekraïne te maken krijgt met gastekorten. Rusland realiseert zich dat het met de sterke Europese afhankelijkheid van Russisch aardgas een geopolitieke stok achter de deur heeft. Eerder deze maand verklaarde de Russische vicepremier Alexander Novak dat Rusland bereid is de gaskraan dicht te draaien, als reactie op de sancties van het Westen en het besluit van Duitsland om het gebruik van de gaspijplijn Nordstream II op te schorten. Wel is de afhankelijkheid van Russisch gas wederzijds. Ongeveer de helft van de uitvoer van Russisch gas gaat naar Europa, en Rusland heeft hiervoor op korte termijn geen alternatieve afnemers.

Om seizoenschommelingen in de vraag naar gas op te vangen, maakt Nederland gebruik van ondergrondse gasopslag, voornamelijk in lege gasvelden. Hierin kunnen we zo’n 16 miljard kubieke meter gas opslaan. Dit komt overeen met ongeveer 40 procent van ons jaarlijkse gasverbruik. De ondergrondse opslag dient vooral om het piekverbruik in de winter op te vangen, en daarmee grote verschillen in de gasprijs tussen zomer en winter te voorkomen. Maar ook voorkomen we hiermee dat er direct tekorten ontstaan als de invoer van gas stokt of zich andere verstoringen in het aanbod voordoen.

In 2020 importeerde Nederland zo’n 11 miljard kubieke meter Russisch gas en LNG. Ruwweg 70 procent daarvan was bestemd voor binnenlands verbruik en 30 procent voor doorvoer naar andere EU-landen. Voor ons eigen gasverbruik zijn we voor 17 procent afhankelijk van Russisch gas, terwijl de doorvoer van Russisch gas naar andere EU-landen ongeveer 9 procent bedraagt van onze totale gasexport. Als de invoer van Russisch gas stopt, maar Nederland het gas dat het normaliter vanuit Rusland doorvoert naar andere landen blijft exporteren, dan zouden we zonder alternatieve gasleveringen of een verlaging van de vraag in oktober zonder gas zitten.

Het ligt echter voor de hand dat ook de wederuitvoer van gas uit Rusland deels wegvalt. Hierdoor verplaatst een deel van het probleem zich naar andere Europese landen, die daardoor zelf ook hun voorraden zullen moeten aanspreken of hun gasconsumptie zullen moeten verlagen. In welke mate de wederuitvoer daalt, hangt echter af van de afspraken die met andere landen zijn gemaakt – zeker daar waar het gaat om langlopende contracten. Terwijl veel landen een flink deel van de gasvoorziening hebben veiliggesteld via langlopende contracten - onder andere met Nederland, heeft ons land voor zichzelf juist weinig langlopende gascontracten afgesloten.

Gezien de geopolitieke risico’s heeft de EU aangegeven voor 2030 volledig onafhankelijk te willen zijn van Russische energie en het gebruik van Russisch gas dit jaar al met twee derde te willen verlagen. En wel zonder dat de Europese verduurzamingsambities in gevaar komen. Dit zijn ambitieuze doelstellingen, waarmee ook de Europese energietransitie in een hogere versnelling zal worden gezet. Op de lange termijn kan Europa dus zelfs sterker uit de huidige gascrisis komen.

Ook in Nederland heeft het kabinet maatregelen aangekondigd om de afhankelijkheid van Russisch gas af te bouwen en de beschikbaarheid van gas zeker te stellen. Maar op korte termijn stelt de afhankelijkheid van Russisch gas ons wel voor grote uitdagingen, zeker als de import helemaal stil zou vallen. Sommige energiemaatschappijen worstelen nu al met liquiditeitsproblemen. Mocht de aanvoer van Russisch gas teruglopen en de prijs van gas verder stijgen, dan heeft dat gevolgen voor de leveringszekerheid, de koopkracht van huishoudens en de macro-economie.

Als de levering van Russisch gas stilvalt, betekent dit niet per definitie dat er fysieke leveringsproblemen ontstaan, zoals dat de gasdruk wegvalt. In plaats daarvan volgt een keten van reacties: in de energiemarkt, bij huishoudens en bedrijven die energie gebruiken, en bij de overheid. Als het Russische aanbod van gas wegvalt, dan stijgt de gasprijs. Andere aanbieders van gas reageren hierop. Het wordt voor hen lucratiever om gas aan Europese afnemers te leveren, omdat de gasprijs hier hoger is dan elders. Zo konden we de afgelopen weken regelmatig verhalen lezen van schepen met vloeibaar aardgas die van verre bestemmingen terugkeerden naar Europa om hun handel hier te verkopen. Huishoudens zullen de thermostaat lager zetten en meer gaan investeren in verduurzaming. Bedrijven die gas gebruiken voor elektriciteitsopwekking of industriële productie zullen proberen op kosten te besparen door over te schakelen op alternatieve energiebronnen. Of ze schalen hun productie af.

Een stijging van de gasprijzen leidt tot een hogere inflatie. Niet alleen het directe gebruik van gas door consumenten wordt duurder, maar ook de elektriciteitsprijzen stijgen door de hogere gasprijzen. Bij deze extreme stijging van de gasprijs zou de consumentenprijsinflatie volgens onze berekeningen dit jaar gemiddeld op 7 à 8 procent kunnen uitkomen en volgend jaar rond de 4 tot 6 procent. Dit is een stuk hoger dan de inflatie van 5,5 procent in 2022 en 2,9 procent in 2023 waar we in ons basisscenario van uitgaan. Een nog sterkere stijging van de energieprijzen zou voor de overheid aanleiding kunnen zijn om huishoudens verder te compenseren of om op andere manieren in te grijpen in de gasmarkt.

Ook producenten zien zich geconfronteerd met een extreme stijging van de energieprijzen en dit jaagt de kosten van hun productieproces op. Deze bedrijven zullen proberen om een deel van deze kostenstijging door te berekenen aan consumenten. Voorbeelden van sectoren die zwaar worden getroffen door de stijgende gasprijzen zijn de chemische industrie, de hout- en papierindustrie en de voedingsmiddelenindustrie. Ook veevoer en kunstmest worden duurder, wat betekent dat de kosten in de veehouderij, de akkerbouw en de glastuinbouw verder zullen stijgen als de gasprijzen nog verder oplopen. Uiteindelijk raakt een hogere gasprijs dus de hele Nederlandse food- en agriketen. Hogere kosten zorgen tevens voor lagere winsten en minder investeringsbereidheid. Doordat landen buiten Europa minder last hebben van de hoge energieprijzen, zoals de VS, verslechtert de concurrentiepositie van de Europese industrie. Dit kan ten koste gaan van de export en heeft dus gevolgen voor onze toegevoegde waarde.

We voorzien dat de overheid alle zeilen bij zal zetten om het overschakelen op alternatieven voor gas zo soepel mogelijk te laten verlopen. Het eindresultaat is een combinatie van een hogere gasprijs, een lager gas- en energieverbruik en meer verduurzaming. Het lijkt onwaarschijnlijk dat er fysieke gastekorten ontstaan. Mocht dat onverhoopt toch het geval zijn, dan kan dit voor de overheid aanleiding vormen om het gasverbruik van bepaalde gebruikers te verminderen of zelfs te stoppen. Hierdoor kan de levering van gas aan huishoudens en maatschappelijke instellingen met een belangrijke functie – denk aan ziekenhuizen en verzorgingstehuizen – worden gegarandeerd.